«أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ اللهَ سُبْحانَهُ وَتَعَالَى خَلَقَ الْخَلْقَ حِينَ خَلَقَهُمْ غَنِيّاً عَنْ طَاعَتِهِمْ، آمِناً مِنْ مَعْصِيَتِهِمْ، لأنَّهُ لاَ تَضُرُّهُ مَعْصِيَةُ مَنْ عَصَاهُ، وَلاَ تَنْفَعُهُ طَاعَةُ مَنْ أَطَاعَهُ. فَقَسَمَ بَيْنَهُمْ مَعَايِشَهُمْ، وَوَضَعَهُمْ مِنَ الدُّنْيَا مَوَاضِعَهُمْ. فَالْمُتَّقُونَ فِيهَاهُمْ أَهْلُ الْفَضَائِلِ: مَنْطِقُهُمُ الصَّوَابُ، وَمَلْبَسُهُمُ الإقْتِصَادُ، وَمَشْيُهُمُ التَّوَاضُعُ».[۱]

در دستورالعمل‌های سیر و سلوکی و اخلاقی حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بودیم. گفتیم تقوا بستر، بلکه عین سیر و سلوک است. تقوا را پرهیزگاری و پرواپیشگی نمی‌دانیم؛ گرچه پرهیزگاری، لازمه‌ی تقوا است. تقوا، به معنای خودنگهداری و وقایه است. حفظ نفس از آن چیزی است که اذیت می‌کند. حضرت در یک جمله فرمودند: «متقون ،اهل فضایل هستند». اینها از رذایل دور هستند. هجرت از رذایل به فضایل دارند. بعد حضرت، این اجمال را تفصیل دادند. حضرت،از ابتدای خطبه تا کنون از این موارد اشاره فرمودند:

• اول در تقوا و احسان بیان کردند.
• بعد در اهل فضائل مطرح کردند.

از اینجا وارد تفصیل مقامات سیر و سلوک می‌شوند.

منزل شانزدهم: مراقبت از زبان و اندیشه

اولین منزلی که حضرت بیان کردند و نخستین گام در سیر و سلوک این است که فرمودند: «منطقهم الصواب».

شاید اولین عنوان منطق، به معنای زبان باشد که وسیله گویایی انسان است. اگر زبان اصلاح شود، باقی حالات انسان، خوش می‌شود. در روایات داریم: «در شبانه‌روز به خصوص اول صبح، اعضا و جوارح با زبان گفتگو می‌کنند؛ که اگر تو گناه نکنی ما گناه نمی‌کنیم».[۲] در تشبیهاتی که داریم، گفتیم انسان، پنج بندر ورودی به نفس دارد؛ دو گوش، دو چشم و یک دهان و زبان. أُمّ البنادر، این دهان است. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا﴾.[۳] هر دو مترتب بر این زبان است. بعد از امر به تقوا، امر به این است که گفته‌های ما قول سدید باشد، همین قول صواب است. متقین، خوش‌گفتارند؛ صحبت‌شان، با حساب و کتاب است؛ در اصلاح زبان‌شان می‌کوشند و مراقب زبان‌شان هستند. در حالات برخی اولیای الهی دارد که گاهی دانه خرما، یا سنگ‌ریزه‌‌ای در دهان‌شان می‌گذاشتند که زبان‌شان خیلی تحرک نداشته باشد. برخی حرف‌های دیگر را هم نمی‌گفتند که حرف‌های زشت از آنها صادر نشود. کنترل سخن در خوبی‌ها و گفتارها داشتند تا  گفتار زشت را کنترل کنند.

در آیه بعد می‌فرماید: ﴿يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ﴾.[۴]

منزل اول، مبارزه با هرزه‌گویی است. اینکه انسان آنچه سزاوار نیست بگوید، ترک کند. چیزهایی بگوید که لزوم دارد. اهل سیر و سلوک هم نسبت به زبان، مراقبت خیلی خاصی دارند.

این احتمال اول بود که منطق، بیان حالات زبان است.

ولی به نظر ما، نماد منطق، زبان است؛ ظهورش در زبان است؛ ولی منشأ آن در فکر و اندیشه است. انسان به دو عامل مهم، موفق می‌شود. یکی به اندیشه‌ی خوب و دیگری انگیزه‌ی مطلوب. اندیشه‌ی صائب و انگیزه‌ی صالح، باعث می‌شود انسان به جایی برسد. زبان، یک جهت تجمیع اندیشه و انگیزه است. گفتار انسان، یک جهت روشن شدن است.

تا مرد سخن نگفته باشد               عیب و هنرش نهفته باشد[۵]

این سخن، باید سخن اهل دل باشد. سخن انسانی که صائب باشد. صواب در اینجا معنای گسترده و وسیعی دارد. هر سخن حق و اندیشه صالح که انسان را به منزل مقصود برساند. از مراقبت زبان شروع می‌شود که حاکی از مراقبت اندیشه است. اگر اندیشه و انگیزه خوب بود، انسان به سر منزل مقصود می‌رسد. اولین گام سیر و سلوکی در تعبیر امیرالمؤمنین علیه‌السلام)، منطق است. منطق، اعم از اندیشه و انگیزه است که مراقبت آن از زبان شروع می‌شود. انسان باید قول سدید و معروف داشته باشد، نه اینکه هر سخنی بگوید. ان‌شاءالله امیدواریم که این گونه باشیم و جزو سالکینی باشیم که روش ما، این خطبه باشد.

[۱] نهج البلاغة، الدشتي، محمد، ج۱، ص۲۰۴، خطبه ۱۹۳٫

[۲] بحار الأنوار – ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسي، ج۶۸، ص۳۰۱٫

[۳] سوره احزاب، آيه ۷۰٫

[۴] سوره احزاب، آيه ۷۱٫

[۵] سعدی، گلستان، باب اول در سیرت پادشاهان، حکایت شماره۳٫