استاد هادی عباسی خراسانی از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به ادامه تفسیر ترتیبی قرآن کریم پرداخت.
این مفسر قرآن کریم در پانزدهمین قسمت از گفتگو به بیان تفسیر آیات ۲۱ تا ۲۳ سوره مبارکه بقره اشاره نمود که در موضوع «توحید در ربوبیت، خالقیت و عبودیت» است.
وی در ابتدای گفتگو به بیان این آیات کریمه پرداخت:
﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ (بقره/ سوره ۲، آیه ۲۱)
﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأَرْضَ فِرَاشًا وَ السَّمَاء بِنَاء وَأَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَّكُمْ فَلاَ تَجْعَلُواْ لِلّهِ أَندَادًا وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ (بقره/ سوره ۲، آیه ۲۲)
﴿وَ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَ ادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ (بقره/ سوره ۲، آیه ۲۳)
۱- مقدمه
این استاد برجسته درس خارج حوزه خاطرنشان کرد: بهترین خطاب که حاکی از محبت و مهربانی حضرت حق است و رابطه ذات باری تعالی با انسان است و ارتباط انسان با حضرت حق است، بیان شد؛ آن هم با خطاب خاصّ یعنی « یا أیها الناس اعبدوا ربکم». در آیات گذشته، سه گروه متقین و کفار و منافقین، ویژگی هایشان بیان شد.
۲– توحید در عبودیت و ربوبیت و خالقیت
وی افزود: در این آیه گویا سه توحید، یعنی توحید در عبودیت و توحید در ربوبیت و توحید در خالقیت، بیان می شود؛ برای اینکه وصف به شیء، مشعر به علیت است؛ یعنی عبادت، به وصف ربوبیت است و وصف ربوبیت، به صفت آفرینش و خلقت است؛ آن هم خلقت نفسانی و خلقت دیگران؛ یعنی آیات نفسانی و انفسی.
۳– اصل آفرینش، پرورش و پرستش
استاد عباسی خراسانی در ادامه بیان کرد: در واقع می شود گفت که در این قسمت، خداوند گویا سه اصل اساسی را متذکر می شوند؛ یکی اصل آفرینش است، دیگری اصل پرورش است و سوم پرستش؛ این سه شأن از شئون انسان است که می تواند با این، به کمالاتش برسد؛ آن هم با وصف و با نتیجه «لعلکم تتقون».
۴- تقوا، نتیجه آفرینش
این استاد حوزه علمیه قم اضافه نمود: گرچه خود تقوا هم هدف متوسط است؛ ولی در اینجا به عنوان هدف عبادت، یعنی پرستش و هدف عبودیت انسان بیان شده است که «لعلکم تتقون» باشد و تقوا، هم نتیجه آفرینش است و هم نتیجه پرستش است؛ و هر دوی اینها هم مقید به پرورش است. و انسان با توجه به اصولی که قبلا برای انسان متقی گفتیم که ایمان به خدا دارد و ایمان به کتاب و رسول و معاد دارد، آن سه اصل در اینجا هم برای رسیدن و تأمین این سه اعتقادش در آفرینش باری تعالی و در پرورش باری تعالی و در پرستشی که با این خطاب «یا أیها الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم و الذین من قبلکم لعلکم تتقون» است، استفاده می شود.
۵- تقوا مقدمه رسیدن به فلاح
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: این «لعل» هم از خود عنوانش، هم امید و رجاء و هم خوف استفاده می شود. این «لعلکم تتقون» گویا می رساند که این انسان، تقوای او مطلوب اوست؛ و تقوا، وسیله‌ای است که باید او به تقوا برسد؛ ﴿وَ لَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى﴾ (حج/ سوره ۲۲، آیه ۳۷)؛ چون به تقوا که رسید، به فلاح رسیده است؛ ﴿وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.﴾ (آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۰)
وی اضافه نمود: گویا انسان در مسیر آفرینش و پرورش و پرستش، زاد و توشه او برای رسیدن به مقصدش که فلاح است، تقوا است؛ برای همین در این سوره بقره خواهیم رسید که حضرت حق می فرمایند: ﴿وَ تَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى﴾؛ (بقره/ سوره ۲، آیه ۱۹۷)
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: تا می‌توانید توشه بردارید؛ چون مقصد و مقصود، بسیار مهم است و بدون توشه نمی شود. و توشه هم گویا در اینجا، آیات انفسی و آفاقی است؛ یعنی آفرینش انسان و آفرینش دیگران.
۶– تفسیر آیه۲۲
۶٫۱- معنای فراش و سماء و ثمرات
مؤلف کتاب الهی نامه در بخش دیگری از گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید خاطرنشان کرد: همین آفرینش «و لعلکم تتقون»، در آیه دیگر با این عنوان است: «الذی جعل لکم الارض فراشا». خدایی که زمین را برای شما فراش آفرید؛ فراش یعنی گسترده؛ فرش را فرش می گویند، چون مبسوط است. زمین برای شما فراش است. «و السماء بناءا»؛ و آسمان هم بناء است. می‌توانیم این استفاده را داشته باشیم که سیر انسان که ﴿إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾ (مائده/ سوره ۵، آیه ۲۷) و ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾ (حجرات/ سوره ۴۹، آیه ۱۳)
وی افزود: وقتی به تقوا رسید، سیر انسان از زمین به آسمان و در زمین و آسمان است؛ آن هم آسمانی که «انزل من السماء ماء»؛ هر چیزی که بلند باشد، بر آن اطلاق سماء می‌شود؛ چه جسمانی باشد و چه غیر جسمانی باشد، چه مادی باشد و چه معنوی باشد؛ و به عبارت بهتر سماء و آسمان اصطلاحی هم یکی از اقسام این سماء و مفهوم بالا بودن و بلندی است.
این استاد درس خارج حوزه علمیه در ادامه بیان کرد: می توان این مطلب را استفاده کرد که «أنزل من السماء ماء»؛ نزول آب وسیله برکت است، به خاطر این است که آسمان منشأ برکات است. «فأخرج به من الثمرات رزقا»؛ از این نزول آب از آسمان، ثمرات می آید. ثمرات جمع ثمره است و ثمره میوه است؛ یعنی نتیجه گیاهان است. خداوند برای شما رزق قرار داد. رزق را داشتیم که آنچه که باعث رشد شما است.
۶٫۲- اشاره به ربوبیت خداوند در این آیه
وی اضافه نمود: روشن شد که در اینجا در فقره های آیه کریمه، وصف ربوبیت است؛ به عنوان اینکه هم زمین را مبسوط و گسترده قرار داده و هم آسمان را بنا قرار داده و هم از آسمان نزول برکات دارد و ثمرات داده و همه اینها «رزقا لکم»؛ رزق برای شما است.
۶٫۳- «نِدّ»، به معنای مثل و ضد است
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: در ادامه بحث باید به این آیه شریفه اشاره نمود که «فلا تجعلوا لله أندادا»؛ سیر را ببینید. فاء برای تفریع است؛ یعنی حالا که خدا این نعمت ها را برای شما قرار داده است، برای خدا انداد قرار ندهید؛ «انداد»، جمع «نِدّ» است؛ «نِدّ» از لغات اضداد است؛ یعنی دارای دو معنای ضدّ هم است؛ هم به معنای مخالف است، هم به معنای مثل است.
وی افزود: اما «ند» در اینجا به معنای مثل است؛ «فلا تجعلوا لله أندادا»؛ برای خداوند انداد و مثل قرار ندهید؛ یعنی موحد باشید؛ یعنی امر به عبادت و پرستش در نفی شریک و مثل بودن برای باری تعالی، تحقق می یابد.
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: «و انتم تعلمون»؛ با اینکه شما علم دارید و می دانید که خدا زمین را فرش قرار داده و آسمان را بنای شما قرار داده و سقف شما قرار داده و آسمان را وسیله نزول باران و برکت قرار داده است و این نزول باران و برکت برای شما، ثمره و زندگی و آرامش و آسایش به وجود آورده و همه اینها رزق برای شما است؛ همه برای شما بود؛ چه تعبیر زیبایی است؛ «رزقا لکم». حالا خدای کریم از انسان خواسته است که عبادت کند و ضد و ندّ برای او قرار ندهد؛ نه مثل داشته باشد، نه ضد داشته باشد. «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ»؛ (شوری/ سوره ۴۲، آیه ۱۱)
وی اضافه نمود: کاف هم زائده نیست؛ یعنی لیس مثل مثله شیء؛ حتی مثل مثل او یعنی انسان کامل، نمونه ندارد چه رسد به خودش.
۶٫۴- عبودیت مقدمه رسیدن به قلب سلیم
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: اینجا است که از این دو آیه استفاده می شود که انسان در سیر و سلوکش، نیاز به خلوص و اخلاص دارد؛ «أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ» (زمر/ سوره ۳۹، آیه ۳)؛ و کسی که این طور باشد؛ «وَ مَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا». (طلاق/ سوره ۶۵، آیه ۲)
وی افزود: سنخیت و پیوستگی آیات را ملاحظه کنید. عبادت و پرورش و آفرینش است و همین طور به تقوا و پارسایی و پرهیزگاری می رسد و بیان اوصاف باری تعالی و توحید در ربوبیت و خالقیت و عبودیت تا جایی که برسد، به این که این انسان، ان شاء الله انسان عابدی شود که دارای قلب سلیم شود؛ «إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» (شعراء/ سوره ۲۶، آیه ۸۹)
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: در روایات داریم که قلب سلیم، آن است که انسان ملاقات می کند خداوند را «القلب السلیم الذی یلقی ربه و لیس فیه أحد سواه». (الكافي- ط الاسلامية، الشيخ الكليني، ج ۲، ص ۱۶)
وی تصریح کرد: از این حالات سیر و سلوکی انسان، او به بالاترین درجه تقوا می رسد و تقوای حقیقی آن است که انسان، قلب سلیم داشته باشد؛ و قلب سلیم هم آن است که جز خدا، در دل هیچ چیزی را ندارد؛ و این تعبیر زیبایی است که «و انتم تعلمون»؛ یعنی همه حرکت ها بر اساس علم شما است.
۶٫۵- اصل آموزش در کنار اصول آفرینش، پرورش و پرستش
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: می توانیم بگوییم در این قسمت، آموزش هم به سه اصل دیگر اضافه شد؛ یعنی به اصل آفرینش و پرورش و پرستش، اصل آموزش هم استفاده شد. ما با کمال صراحت عرض می کنیم که این چهار اصل، چهار اصل سیر و سلوک انسانی است که با کتاب الهی، یعنی قرآن دارد سیر می کند؛ یعنی دستور العمل را در دست دارد؛ و حالات این دستور العمل را در ذهن و عقل و خیالش می پروراند و حقیقت این اندیشه و انگیزه را در خارج پیاده می کند.
۶٫۶- عبودیت، بزرگراه تقوا
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: اینجا است که می رسد به جایی که بی سند هم حرکت نمی کند. ما عرض می کنیم که این حرکت هم سند دارد و هم سبب دارد؛ سبب این حرکتش می شود عبادت؛ مسبب او می شود تقوا و جامع اینها، می شود آن علم و آموزش و پرورش و حقیقتی که انسان به آن می رسد؛ یعنی حقیقت آیات الهی؛ «ذَلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ» (انعام/ سوره ۶، آیه ۱۰۲)
وی افزود: گویا در این آیه تعین پیدا می کند و پیش نیاز تقوای او پرستش اوست. و همه اینها برای چیست؟ برای اینکه برسد به اینکه «فلا تجعلو لله اندادا و انتم تعلمون»؛ برای همین اولین مرحله، مرحله عبادت است. و در واژه عبادت گفتیم: عبادت در قرآن، مقابل استکبار است. اگر مستکبر بود، نمی تواند عبد باشد؛ اگر مستکبر نبود، می تواند عبد باشد؛ چون آغاز راه، عبادت است؛ اگر در آغاز راه نتواند راه را بپیماید، به مشکل خورده است. در سوره حمد عرض کردیم بزرگراه هدایت؛ الان می گوییم: عبودیت، شاهراه و بزرگراه تقوا است؛ و ما اگر بتوانیم در بزرگراه عبودیت و تقوا حرکت کنیم، می توانیم به نعمت هایی که خدا به ما داده مانند زمین و آسمان و آب و میوه های گوناگون، توجه کنیم که همه اینها یک پیام دارند که «فلا تجعلوا لله اندادا و انتم تعلمون»؛ این تعدد نعمت را شما منتسب به حضرت حق بدانید.
۶٫۷- استمرار عبودیت، دلیل بر دوام ربوبیت
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: نکته مهم دیگر؛ استمرار عبودیت، دلیل بر دوام ربوبیت است؛ اگر عبادت، گسترش و ادامه داشته باشد، نشانه صفت فعلی خداوند است که ربوبیت است.
۶٫۸- گسسته نبودن آفرینش
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: نکته مهم دیگری که استفاده می شود، این است که صفت خالقیتِ نفس و انفس و آفاق بر حضرت حق اطلاق شده است؛ این صفت هم مهم است. همه اینها دلیل بر این است که آفرینش گسسته نیست؛ از سیاق این دو آیه استفاده می شود که آفرینش ،گسسته نیست. و از تقدم «خلقکم» بر «والذین من قبلکم» این استفاده می شود که کسی که سالک به سیر آیات انفسی باشد، «من عرف نفسه فقد عرف ربه»؛ (عوالي اللئالي، ابن أبي جمهور، ج ۴، ص ۱۰۲)
وی اضافه نمود: کسانی می توانند بگویند که ما در آفاق و در آفرینش آسمان ها و زمین می توانیم سائر باشیم که بتوانند در معرفت خود، سائر باشند؛ و از این جمله «و الذین من قبلکم» استفاده می شود که در سلسله پیوسته هستی، گذشته ها، علت اعدادی آینده هستند؛ نکته دقیقی محضرتان عرض می کنم؛ یعنی انسان در این عالم که عالم کهنه کتابی است که اول و آخرش افتاده است، باید بداند سلسله توسطی دارد که در این سلسله توسطی حرکت می کند.
۶٫۹- بعضی از مصادیق عبادت و عبودیت در روایات
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: امام عسکری علیه السلام جمله زیبایی فرمودند:
«قوله عز و جل «يا أيها الناس» قال الإمام العسكري علیه السلام قال علي بن الحسين علیهما السلام يعني سائر المكلفين من ولد آدم علیه السلام «اعبدوا ربكم» أجيبوا ربكم من حيث أمركم أن تعتقدوا أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له و لا شبيه و لا مثل عدل لا يجور جواد لا يبخل حليم لا يعجل حكيم لا يخطل و أن محمدا عبده و رسوله صلى الله عليه و آله الطيبين و بأن آل محمد أفضل آل النبيين و أن عليّا أفضل آل محمد و أن أصحاب محمد المؤمنين منهم أفضل صحابة المرسلين و بأن أمة محمد أفضل أمم المرسلين «الذي خلقكم» نسما و سواكم من بعد ذلك و صوركم فأحسن صوركم «و الذين من قبلكم» قال و خلق الذين من قبلكم من سائر أصناف الناس «لعلكم تتقون» قال لها وجهان أحدهما خلقكم و خلق الذين من قبلكم لعلكم تتقون أي لتتقوا كما قال الله «و ما خلقت الجن و الإنس إلا ليعبدون» و الوجه الآخر «اعبدوا ربكم الذي خلقكم و الذين من قبلكم» أي اعبدوه «لعلكم تتقون» النار و لعل من الله واجب لأنه أكرم من أن يعني عبده بلا منفعة و يطمعه في فضله ثم يخيبه أ لا ترى أنه كيف قبح من عبد من عباده إذا قال لرجل أخدمني لعلك تنتفع مني و تخدمني و لعلي أنفعك بها فيخدمه ثم يخيبه و لا ينفعه فالله عز و جل أكرم في أفعاله و أبعد من القبيح في أعماله من عباده» (بحار الأنوار (ط – بيروت)؛ ج ۶۵؛ ص ۲۸۶)
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: «و أنتم تعلمون»، عبادتی است که تفکر در خداوند و قدرت خداوند باشد. امام رضا علیه السلام فرمودند: عبادت در کثرت نماز و روزه نیست؛ «انما العبادة کثرة التفکر فی امر الله». (تحف العقول، ابن شعبة الحراني، ج ۱، ص ۴۴۲)
وی اضافه نمود: به تعبیر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، هیچ عبادتی مانند انجام واجبات نیست که انسان واجباتش را انجام دهد؛ (نهج البلاغة، الدشتي، محمد، ج ۱، ص ۳۳۴، حکمت ۱۱۳) و بهترین سیر و سلوک هم، انجام واجبات و ترک محرمات است.
