استاد هادی عباسی خراسانی، از اساتید بزرگو.ار و برجسته حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به ادامه تفسیر ترتیبی قرآن کریم پرداخت.
این مفسر قرآن کریم، در شانزدهمین قسمت از گفتگو به تفسیر آیات ۲۳ و ۲۴ از سوره مبارکه بقره و اولین تحدی در قرآن پرداخت.
﴿وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾؛ (بقره/ سوره ۲، آیه ۲۳)
﴿فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَلَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾ (بقره/ سوره ۲، آیه ۲۴)
۱– مقدمه
استاد هادی عباسی خراسانی در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: در آیات پیشین، سخن از کفار و متّقین بود و بعد هم امر به عبادت باری تعالی که اولین امر مطرح شده در قرآن به لحاظ سیر ترتیبی قرآن است؛ امر به عبادت با وصف ربوبیت و با وصف خالقیت.
وی افزود: عرض کردیم آفرینش و پرورش و ستایش در این آیات، مطرح است؛ نهی به اینکه برای خدا انداد قرار ندهید؛ ندّ یعنی مخالفی که هم اظهار مخالفت دارد و هم ادعای مثلیت دارد. «وَ أنتم تعلمون»؛ شما علم دارید و می دانید که تورات و انجیل و کتب انبیای گذشته را تلاوت کردید. ذکر رسول مکرم صلی الله علیه و آله و آیات الهی را دیدید.
۲- تفسیر آیه ۲۳
این مفسر قرآن کریم در ادامه به بیان تفسیر این آیه شریفه پرداخت: ﴿وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾
۲٫۱- معنای واژه های آیه
ریب:
وی افزود: «ریب» به کار برده شده است که غیر از «شک» است؛ «شک» شاید در آن اتهام باشد و شاید «خیر»؛ ولی «ریب»، شک همراه با اتهام و افترا و تهمت است. (الفروق اللغوية، العسكري، أبو هلال، ج ۱، ص ۲۶۴) اگر شما شک دارید در اینکه این قرآن، کتاب الهی است و این رسول، رسول الهی است و متهم می کنید و به خدا افترا می بندید، «فأتوا بسورة من مثله».
سوره:
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: سوره در لغت، معمولا از سور است؛ سور یعنی هیجان همراه ارتفاع و اعتلا؛ چنان که می گویند «سار غضبه»؛ خشمش به جوش آمد. [(التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۵، ص ۲۵۸٫)
در اصطلاح، معمولا در لغت بر دیواری که دور آبادی و شهر احاطه دارد که سد ایجاد می کند و علوّ و ارتفاع دارد، سور می گویند. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، المصطفوي، حسن، ج ۵، ص ۲۵۸)؛ در منطق هم «سور قضیه» داشته ایم؛ سور، یعنی حد و حدود قضایا؛ قضایا را محدود یا نا محدود می کند. (آشنایی با علوم اسلامی ۱، مطهری، مرتضی، ج ۱، ص ۶۹)
وی افزود: در اصطلاح، به هر قطعه ای از کتاب الهی، سوره گفته می شود. سوره اصطلاحی در قرآن، مصداق کامل قطعه های قرآنی است؛ بر یک آیه تا سوره های اصطلاحی اطلاق می شود.
استاد عباسی اضافه نمود: در قرآن هم چندین جا سورة آمده است. یکی از موارد، در ابتدای سوره نور است؛ همان سوره ای که به سفارش شده است تا برای خانواده ها بخوانید و آنها را به خواندن توصیه کنید.
«سُورَةٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنزَلْنَا فِيهَا آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لَّعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» (نور/ سوره ۲۴، آیه ۱)
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: بر آیه ای از آیات و بر مجموعه ای از آیات، سوره اطلاق می شود؛ حقّ این است که سوره در اینجا بر قسمتی از آیات و پاره ای از آیات، اطلاق می شود؛ چنان که سوره لغوی و واژه سوره در آن ارتفاع است، در سوره هم گویا این گونه است. تنوین در «بسورةٍ» برای وحدت است.
تنزیل:
وی اضافه نمود: تنزیل، نزول تدریجی است و انزال، نزول دفعی است؛ (الفروق اللغوية، العسكري، أبو هلال، ج ۱، ص ۷۹) این نزول، در زمان های مختلفی آمده است.
شهید:
استاد عباسی در ادامه به این فقره از آیه شریفه اشاره نمود: «و ادعوا شهدائکم»؛ شهید اینجا یعنی کمک کار و معین، نه به معنای شهادت دهنده؛ (مجمع البيان في تفسير القرآن – ط مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، الشيخ الطبرسي، ج ۱، ص ۱۲۶) در مواردی که خطرات محکومیت هست، انسان نیاز به یار و یاور دارد. خداوند به منافقین و کفار خطاب می کند که اگر شک دارید شهدا و یاوران خود را غیر از خدا بیاورید.
دون:
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه خاطرنشان کرد: کلمه «دون»، غیر پایین و پست را بیان می کند.
۲٫۲- اولین مورد تحدی در قرآن، در این آیه است
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: نکته قابل دقت این است که این آیه، تحدی است؛ یعنی اولین آیه ای است که برای تحدی آمده و ذات باری تعالی، قرآن را به عنوان معجزه و کتابی که قابل مثلیت نیست، مطرح کرده اند. مثل، تشابه در ماهیت چیزی است؛ مثل یعنی همانند ماهوی. مَثَل، دو ماهیت گوناگون هستند که در خصوصیات و اوصاف، همانند هم هستند. مِثل، دو چیزی هستند که ماهیتشان یکی است؛ (الفروق اللغوية، العسكري، أبو هلال، ج ۱، ص ۴۸۰) اگر می توانید همانند قرآن بیاورید که نمی توانید.
۲٫۳- احتمالات در مرجع ضمیر «من مثله»
صاحب کتاب «الهی نامه» در ادامه تصریح کرد: نکته مهم دیگر این است که ضمیر «من مثله»، دو مرجع، می تواند داشته باشد؛ یکی اینکه برگردد به «مما نزلنا». اگر شک و ریب و شبهه در آنچه ما نازل بر عبدمان کردیم دارید، سوره ای مانند آنچه ما نازل کردیم، بیاورید که قرآن باشد؛ تحدی و استدلال، علیه منافقان و کفار برای آیات الهی است.
وی افزود: احتمال دیگر این است که «من مثله» به «عبدنا» برگردد؛ اگر شکی در این رسالت و آیات قرآن دارید، همانند این عبد ما بیاورید؛ رسول اللهی که رسول الله مطلق است و بر همه رسولان الهی، احاطه دارد و امی است؛ درس نخوانده است.
حافظ شیرازی در غزل ۱۶۷ بیان می کند:
نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت
به غمزه مساله آموز صد مدرس شد
این دلیل بر اعجاز است و اینکه این آیات، از توان بشر خارج است و معجزه است.
استاد عباسی خراسانی خطرنشان کرد: تعبیر «عبدنا» قابل اهمیت است؛ با توجه به اینکه خطاب حضرت حق به انسان برای عبادت است؛ عبادت برای تقوا و تقوا برای فلاح است؛ فلاح سر منزل هستی و کمالات انسان است.
۲٫۴- مختلف بودن نحوه مواجهه متقین، کفار و منافقین با قرآن
استاد هادی عباسی خراسانی تصریح کرد: در این آیه شریفه، ظاهرا ریب به لحاظ رائب و شک کننده وجود دارد، ولی به لحاظ حقیقت، نفی شده بود که لا ریب فیه (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) در مقام نهی است یا نفی؛ شکی نیست یا شکی در آن نکنید؛ قبلا گفتیم در مقام نفی است که هیچ گونه شکی در آن نیست.
وی افزود: منافاتی ندارد که عده ای در این قرآن، راه بی راهه بروند. ﴿قَدْ جَاءكُم مِّنَ اللّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُّبِينٌ﴾ (مائده/ سوره ۵، آیه ۱۵) این قرآن از منشأ نوری آمده که ﴿اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ (نور/ سوره ۲۴، آیه ۳۵) ولی عده ای با قلب مریض و مختوم مواجه می شوند؛ کفار، قلب مختوم و منافقان، قلب مریض دارند و متقین قلب سلیم دارند. نتیجه اینکه اینها در ریب و شک و شبهه هستند.
۲٫۵- پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، تنها پیامبری است که با عنوان عبد مطلق در قرآن آمده است
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: دعوی این رسول الله که حقیقت عبودیت دست آن است و عبد کامل و مطلق است، در آیات قرآن برای انبیای دیگر با خصوصیت عبد مطلق نیامده است؛ ﴿إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ﴾ (صافات/ سوره ۳۷، آیه ۱۱۱)؛ ولی درباره ایشان دارد، ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأَقْصَى﴾ (اسراء/ سوره ۱۷، آیه ۱) عبد مطلق، رسول مطلق اسلام صلی الله علیه و آله است. برای همین، واجب است همه در تشهد بگویند: «اشهد انّ محمدا عبده و رسوله»؛ شهادت به رسالت و عبودیت؛ رسول مکرم صلی الله علیه و آله عبد محض الهی هستند. در قرآن کلمه عبد بدون اسم و قید، جز راجع به رسول مکرم صلی الله علیه و آله نام برده نشده است. قرآن بر عبدی نازل شده است که مطلق است؛ این، دلیل بر سیادت این سید بزرگوار است؛ سیادت هم مرهون عبودیت مطلق است؛ چون عبد است، رسول مطلق است؛ ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الأَقْصَى﴾.
۳- تفسیر آیه ۲۴
استاد هادی عباسی خراسانی در ادامه گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به ادامه تفسیر ترتیبی آیات قرآن کریم پرداخت و در این راستا به آیه ۲۴ از سوره مبارکه بقره اشاره نمود: ﴿فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَلَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾ (بقره/ سوره ۲، آیه ۲۴)
۳٫۱- ۳، معنای واژه های آیه
لم:
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: لم و لن، هر دو برای نفی است؛ لم، برای نفی گذشته و لن، برای نفی آینده؛ نه در گذشته و نه در آینده، نمی توانید کاری کنید.
«وقود»:
وی افزود: پس بپرهیزید از آتشی که وقودش مردم و سنگ است؛ «وقود»، یعنی آتش گیره و آتش زنه. «اعدت للکافرین»؛ این آتش، برای کافرین آماده شده است. «اعداد»، یعنی مهیا شدن و آمادگی (معجم مقائيس اللغة، ابن فارس، ج ۴، ص ۲۹) اینها قطعا در مقام تحدی قرآن، دستشان خالی است. قرآن هم اعجاز لفظی و ساختاری و قالبی دارد و هم باطنی و محتوایی. اعجاز بحث مهمی است که چند جلسه و چند رساله می‌طلبد؛ بزرگان ما و گذشتگان و الآن هم عده‌ای راجع آن نوشته اند.
۳٫۲- ۳، تحدی نسبت به آوردن کل قرآن
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: در سوره مبارکه اسرا داریم که ﴿قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا﴾ (اسراء/ سوره ۱۷، آیه ۸۸) اگر جن و انس جمع شوند، مانند قرآن نمی توانند بیاورند؛ اینجا سوره است و آنجا قرآن. سوره را اینجا برخی گفتند: بقره است، ولی شامل بقره و کوثر که کوچک ترین است می شود و یک آیه و قطعه از قرآن را هم شامل می شود.
۳٫۳- ۳، نظر مختار در مرجع ضمیر «من مثله»
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: عرض ما این است که «من مثله»، به مما نزلنا علی عبدنا برمی‌گردد؛ نفس قرآن مد نظر است. خود رسول الله صلی الله علیه و آله هم معجزه هستند که یک انسان امی، این قدر حقایق بر او نازل شود؛ بدون درس خواندن در محضر عالمی، حقایق را ابلاغ کند.
وی افزود: این ضمیر، هم به «نزلنا» و هم «عبدنا» برمی گردد. وجود رسول خدا صلی الله علیه و آله و قرآن، هر دو معجزه است. قرآن، با توجه به خصوصیاتی که در ایشان است، نازل شده است. ما عرض مان این است که هم به عبارت بهتر، آیات الهی که در دسترس همه است، نمی توانند نمونه‌اش را بیاورند و هم رسول مکرم صلی الله علیه و آله ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ﴾ (کهف/ سوره ۱۸، آیه۱۱۰) ولی وجود اعجازی است.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: آخرین پیغمبر صلی الله علیه و آله، باید این گونه باشد؛ عبد کامل، آنچه بر او نازل شده است، اعجاز است و خود هم حقیقت اعجاز است. «کان خلقه القرآن»؛(شرح نهج البلاغة، ابن ابي الحديد، ج۶، ص۳۴۰) اخلاق ایشان هم اعجاز است. با اینکه در دسترس بشر است، ولی حالات او قابل همانند نیست. در واقع با اینکه ادبا از زمان نزول قرآن مخاطب به خطاب فأتوا من مثله هستند، هیچ کس نتوانستند سوره ای همانند آن بیاورد.
۳٫۴- ۳،تقوا در مقابل طغوا است
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: آیه شریفه می فرماید: «و ادعوا من استطعتم من دون الله ان کنتم صادقین»؛ این خود اعجازی از اعجازهای قرآن است. عرض ما این است که تقوا، در مقابل طغوا است؛ طغیان‌گری و عدم اطاعت و شک و ریب از سویی؛ تقوا هم یعنی مراقبت و مواظبت و اینکه در محضر آیات الهی باشند و اعتقاد داشته باشند؛ این دو، تا ابد در مقابل یکدیگرند؛ تقوا، بزرگراه هدایت و طغوا، بزرگراه ضلالت است؛ اینها تا ابد مقابل یکدیگرند و واکنش و کنش دارند.
«و الله محیط بالکافرین»، اینجا شد «اعدت للکافرین»؛ در آینده مهیا نمی‌شود؛ همین الآن دوزخ برای کفار آماده است.
