۱۴۰۰/۰۲/۰۷
«هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) برای این است که انسان ها دو هدایت دارند: یکی فطری و دیگری غیر فطری. تکوینی و تشریعی. هدایت غیر غریزی که «خلقه فهدی» (اعلی/ سوره ۸۷، آیه ۲) هدایتی است برای انسان های با تقوا است. مرحوم علامه به هدایت نتیجه ای و پاداشی و ابتدایی تقسیم می کنند. می‌فرمایند: سرّ اختصاص هدایت به متقین این است که اینها از سرمایه اصلی شان استفاده کردند و فطرتشان را به سلامت عبور دادند. حافظ فطرت بودند و تقوای فطری داشتند و تقوای دیگری هم داشتند که نتیجه اش هدایت خاصه است. «اولئک علی هدی من ربهم» (بقره/ سوره ۲، آیه ۵) می شود. «قد افلح من زکاها و قد خاب من دسّاها» (شمس/ سوره ۹۱، آیه ۹ و ۱۰)
استاد هادی عباسی خراسانی از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به ادامه بیان تفسیر قرآن کریم پرداخت. در این گفتگو به تبیین معنای «هدی للمتقین» اشاره می شود.
۱- مقدمه
این مفسر قرآن کریم در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: در آیه کریمه «ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) باید دانست که الف و لام «الکتاب»، برای اختصاص است و دو صفت بیان شده است:
صفت نخست آنکه این کتاب محض حق و حقانیت است و هیچ شک و شبهه ای در آن نیست.
صفت دیگر اینکه این کتاب هدایت برای انسان های متقی است.
وی افزود: واژه هدایت را در سوره مبارکه حمد عرض کردیم که گاهی ارائه طریق و گاهی ایصال الی المطلوب است و اینجا دومی است.
۲- کلمه متقین
۲٫۱- معنای لغوی متقین
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: متقین باب افعال و اتقا از وقی و وقایت است. وقایت را عرب در سفرهایی به کار می برد که محافظ انسان جنگجو در جنگ های مختلف است. به ویژه در جنگ هایی که دشمن مشخص نیست. تقوی از وقایه است. اصلش وقوی بوده است. در تقوی حفاظت در مقابل خطرها مراد است.
۲٫۲- ترجمه تقوی به پرهیزگاری ترجمه منفی است
وی افزود: با کمال تأسف اکثر کسانی که متقین را ترجمه فارسی کردند، به معنای پرهیزگاری و پرهیزگاران ترجمه کرده اند. ترجمه متقین به پرهیزگاران و حتی پروا پیشگان شاید ترجمه به ملازم باشد، و نه ترجمه به معادل و ترجمه اصیل. برای همین برخی گمان کردند که تقوی یک حالت نفی است و انزوا. همیشه به قول معروف باید بگوییم فلان کار را نکن! همه حالت پرهیز باشد. با توجه به تناسب بین معنای لغوی و اصطلاحی تقوی حالت حفاظت است؛ آن هم نه در انزوا، بلکه حفاظت در میان خطرات و آسیب ها. هنر یک سالک وقتی است که با وجود موانع بتواند راه را ادامه دهد.
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: «اهدنا الصراط المستقیم» (فاتحه/ سوره ۱، آیه ۶) در سوره حمد بود و اینجا «هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) است چنین هدایتی است. با موانع می خواهد راه به جایی ببرد.
وی در ادامه بیان کرد: در تشبیه مناقشه نیست؛ همین اوضاع زمانمان را مثال بزنیم. ویروس منحوس کرونا شایع است. خطر دارد. مراقبت ها واجب است. حفاظت ها واجب است. دو گونه برخورد می توان با این ویروس داشت:
الف: به کوه و غار برویم که کسی نباشد و بگوییم ما داریم مراقبت می کنیم.
ب: بگوییم در شهر باش و در جمع باش؛ هم خود را نگه دار و هم دیگران را و نسبت به مراقبت ها نگهبان باش. در جمع مراقبت داشته باش.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: ترجمه متقی به پرهیزگاری مانند مراقبت قسم اول است؛ ولی به معنایی که عرض کردیم، مراقبت به معنای دوم است.
وی در همین زمینه اضافه نمود: از این مراقبت، مقاومت و استقامت هم بر می آید. خود را آماده برای مریضی می کند و مراقبت خاص دارد. وقایه دارد. سپر به دست در برابر دشمن و آسیب های مختلف خود و دیگران را محافظت می کنند. با وقایه و تقوا و وقوی بودن حالتی که سپر دارد و می رزمد و خود را حفظ می کند. هنر پرواپیشه ها و متقین در همین قسمت است.
این مفسر قرآن کریم در ادامه افزود: اینجا است که این وصف کتاب که «هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) است، وصف عجیبی است. «فإذا التبست علیکم الفتن فعلیکم بالقرآن» (الوافي، الفيض الكاشاني، ج ۹، ص ۱۱۶۷) که حضرت امیر علیه السلام فرمودند. تقوا پیشه ها در بحران ها راه را گم نمی کنند. در راحتی راه را گم نکردن خوب است، ولی هنر نیست. این هدایت خاص و ویژه است.
۳- پرسش مهم: مگر هدایت برای همه نیست چرا هدایت متقین مطرح شده است؟
استاد هادی عباسی خراسانی در ادامه گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید خاطرنشان کرد: سؤالی مهم که باید پاسخ داده شود، اینکه در این سوره مبارکه بقره در آیات آینده قرآن «هدی للناس» (بقره/ سوره ۲، آیه ۱۸۵) و «بینات» (بقره/ سوره ۲، آیه ۱۸۵) است. همه از این قرآن استفاده می کنند؛ ولی اینجا «هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) است. کمال قرآن در این است که هدایت همه باشد؛ همان طور که هست؛ ولی اینجا چرا هدایت متقین مطرح شده است.
۴- دیدگاه ها در معنای هدی للمتقین
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم اضافه نمود: در پاسخ به این پرسش مهم عرض ما این است که اولا قرآن دعوتش برای همه است؛ هدایت برای همه مردم است.
۴٫۱- دیدگاه مرحوم طبرسی
استاد عباسی خراسانی افزود: خدا مرحوم طبرسی را رحمت کند! ایشان در مجمع البیان در پاسخ به این پرسش می فرمایند: هدایت قرآن همگانی است؛ ولی برای برخی مفید و برای برخی غیر مفید است. برخی از این هدایت استفاده می کنند؛ ولی برخی استفاده نمی کنند.
«وَ إِنْ تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدى لا يَسْمَعُوا» (اعراف/ سوره ۷، آیه ۱۹۸) هرچه هدایتشان کنی، نمی‌شنوند؛ گاهی پنبه در گوش می گذاشتند. «و لو سمعوا ما استجابوا لکم» (فاطر/ سوره ۳۵، آیه ۱۴) اگر هم بشنوند، اجابت نمی کنند.
وی در ادامه بیان کرد: عده ای «لیکون للعالمین نذیرا» (فرقان/ سوره ۲۵، آیه ۱) را می شنوند «لینذر من کان حیا» (یس/ سوره ۳۶، آیه ۷۰) کسانی به انذارش می رسند که اهل زندگانی و حیات طیبه باشند.
این استاد حوزه علمیه قم اضافه نمود: در واقع هدایت خاصه قرآن برای کسانی است که حیات طیبه دارند. اهل منفعت به این هدایت هستند. «انما انت منذر من یخشاها» (نازعات/ سوره ۷۹، آیه ۴۵)؛ «فبشّر عباد الذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنه» (زمر/ سوره ۳۹، آیه ۱۸) دنبال بهترین ها هستند؛ و نه سیءها.
وی افزود: «هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) بیان هدایت نافعه است. به تعبیری که ما داریم، اسامی قبولی ها مطرح است. در سوره حمد هم گفتیم؛ از این قبولی های تجدیدی ها هم معلوم می شود.
۴٫۲- دیدگاه علامه طباطبایی
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: نظر ایشان این است که «هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) برای این است که انسان ها دو هدایت دارند: یکی فطری و دیگری غیر فطری. تکوینی و تشریعی. هدایت غیر غریزی که «خلقه فهدی» (اعلی/ سوره ۸۷، آیه ۲) هدایتی است برای انسان های با تقوا است. مرحوم علامه به هدایت نتیجه ای و پاداشی و ابتدایی تقسیم می کنند. می‌فرمایند: سرّ اختصاص هدایت به متقین این است که اینها از سرمایه اصلی شان استفاده کردند و فطرتشان را به سلامت عبور دادند. حافظ فطرت بودند و تقوای فطری داشتند و تقوای دیگری هم داشتند که نتیجه اش هدایت خاصه است. «اولئک علی هدی من ربهم» (بقره/ سوره ۲، آیه ۵) می شود. «قد افلح من زکاها و قد خاب من دسّاها» (شمس/ سوره ۹۱، آیه ۹ و ۱۰)
۴٫۳– دیدگاه آیت الله عباسی خراسانی
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: احتمال دیگر که نظر ما هم بر این است، آن است که شاید جمع بین همه این احتمالات باشد. حرف صاحب مجمع و صاحب المیزان روی چشم ما؛ ولی عرض ما این است که با توجه به مطالبی که قبلا در سوره مبارکه حمد گفتیم که این سوره هم تجلی همان است، ستایش و نیایش و خواهش دارد. خواهش او «اهدنا الصراط المستقیم» (فاتحه/ سوره ۱، آیه ۶) بود. ائمه علیهم السلام بالاترین مراتب هدایتی هستند. از هدی استفاده می شود که هم هدایت و هم هادی بودن است.
وی افزود: هر مرحله ای از هدایت گرچه خودش هدایت مصدری است و راهنمایی کردن و ارشاد کردن است، ولی خودش نوعی راهنمایی برای دیگران هم هست. «السابقون السابقون اولئک المقربون» (واقعه/ سوره ۵۶، آیه ۱۰)
استاد عباسی خراسانی در ادامه بیان کرد: در بزرگراه صراط مستقیم همه کسانی که طی مسیر می کنند، سرعت و سبقت و هدایتی دارند که همه دارای مراتب است. بهترین مرتبه ها هدایت برای انسان‌های متقی است. آن هدایت کسانی است که نه اینکه بگوییم از باب زید عدل یا زید هدی، بلکه طوری شده است که خودش راهنما است. این هدایت خاصه است.
وی در همین زمینه اضافه کرد: از «هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) این استفاده می شود که کسانی که در حال هدایت هستند هم در هدایت هستند و هم موجب هدایت دیگران. «هدی للمتقین» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲) وصف خاص امتیازی است که نه تنها خودشان در جنگ محفوظند؛ بلکه دیگران را هم حفظ می کنند.
۵- مؤید این قول کلام امیرالمؤمنین علیه السلام
صاحب کتاب شریف الهی نامه در بخش دیگری از گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید خاطرنشان کرد: حضرت امیر علیه السلام فرمودند: هر گاه حرارت جنگ بالا می گرفت، اتقای ما به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بود. خودش پناهگاه و مرجع بود. رسول مکرم صلی الله علیه و آله وسلم از فرماندهانی نبود که در جنگ نباشد. چقدر غزوه داریم. نزدیک ترین افراد به دشمن رسول مکرم صلی الله علیه و آله وسلم بود و مایه اتقای ما بود. این بالاترین مرتبه تقوا است.
۶- آیات دیگر مربوط به این بحث
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه به این آیات شریفه اشاره نمود:
«هدی و رحمة للمحسنین» (لقمان/ سوره ۳۱، آیه ۳)
«هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ» (یونس/ سوره ۱۰، آیه ۵۷)
«هدی و رحمة و بشری للمسلمین» (نحل/ سوره ۱۶، آیه ۸۹)
وی در همین زمینه اضافه نمود: مسلم و مؤمن و محسن دارد. هدایت قرآن برای اینها و برای ناس است؛ «للناس، للمسلمین، للمؤمنین، للمحسنین، للمتقین» بدین ترتیب است. این بهترین جوابی است که هدایت ویژه است. متقین همان طور که آیاتی آیات دیگر را تفسیر می کند، به تفسیر آیه بعدی خواهیم رسید.
