استاد هادی عباسی خراسانی از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به بیان تفسیر سوره مبارکه حمد پرداخت. این مفسر قرآن کریم در این قسمت از گفتگو به بیان تبیین آیایی از سوره مبارکه حمد پرداخت.
«اعوذ بالله من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین»
۱- تبیین آیه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم
۱٫۱- تبیین اسم جلاله الله
این مفسر قرآن کریم در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: آیه بسم الله الرحمن الرحیم از چهار اسم تشکیل شده است: اسم و الله و الرحمن و الرحیم.
۱٫۱٫۱- اسم جلاله الله جامع ترین نام حضرت حق
استاد عباسی خراسانی افزود: اسم جلاله الله از بالاترین برترین و جامع ترین نام های حضرت حق و از بیشترین نام هایی است که در قرآن هم مطرح شده است. این نام مقدس قریب به ۲۷۰۰ مرتبه، یعنی دقیقا ۲۶۹۸ مرتبه در قرآن کریم مطرح شده است.
وی در ادامه ضمن اشاره به آیه ۳۰ از سوره بقره، خاطرنشان کرد: ارجاء این اسم ها به اسم جلاله «الله» است. اسم الله در آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» به معنای مرجعیت است. «الی ربک منتهاها» (نازعات/ سوره ۷۹، آیه ۴۴٫) «الیه یرجعون» (آل عمران/ سوره ۳، آیه ۸۳) و از این رو همه اسماء الهی به همین نام مقدس باز می گردد.
۱٫۱٫۲- اشتقاق کلمه الله
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: در اینکه اشتقاق کلمه «الله» از «اله» یا «وله» باشد، اختلاف است. اصلش «اله» بود و «اله» بر هر معبودی اطلاق می شود. هر چیزی که پرستش شود، «یطلق علیه اله». اله به معنای «مألوه» است و «مألوه» یعنی معبود. اعم از اینکه حق باشد یا غیر حق.
استاد عباسی خراسانی در ادامه به این آیات شریفه اشاره نمود:
«لا تتخذوا الها اثنین» (نحل/ سوره ۱۶، آیه ۵۱)
«لو کان فیهما آلهة الا الله لفسدتا» (انبیاء/ سوره ۲۱، آیه ۲۲)
«ارأیت من اتخذ الهه هواه» (فرقان/ سوره ۲۵، آیه ۴۳)
«انت فعلت هذا بآلهتنا یا ابراهیم» (انبیاء/ سوره ۲۱، آیه ۶۲)
این استاد درس خارج حوزه افزود: هر چیزی که معبود واقع شود، به آن اله می گویند. کلمه الله اسم جامعی است که اله بود و اسم جامع باری تعالی است و فقط بر حضرت حق اطلاق می شود.
وی اضافه نمود: اله به لحاظ مفهوم دارای افراد است، اما به لحاظ مصداق دارای یک فرد است. بحثی در معقول است که کلا کلمه معبود یعنی همه معبود‌ها چه حق و چه غیر حق مانند مفهوم واجب الوجود که مصادیق مختلفی می تواند داشته باشد، به لحاظ مفهوم. ولی برهان توحید می گوید مفهوم واجب الوجود یک فرد بیشتر ندارد. فردیت آن را از برهان خارجی می فهمیم.
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: کلمه الله برای مصداق بعد از انحصار است؛ و البته چون قرآن است، باید به صورت احتمال گفت. اله دارای مصادیق است، ولی الله یک مصداق و حقیقت بیشتر نیست و باید گفت الله اسم علم شده است.
وی در ادامه بیان کرد: چون سخن کلمه شریفه الله شد، تکیه به حفظ می گویم که تنها سوره ای که در تمام آیاتش، الله هست، از بسم الله تا آخر، سوره مجادله است.
این استاد درس خارج حوزه افزود: اگر قرار باشد جایگاه این اسم شریف را در بسم الله بگوییم، این بسم و بایی که اضافه به اسم شده و اسمی که اضافه به الله شده معنایش این است که هر کاری که می‌خواهد آغاز شود باید به نام حضرت حق باشد. این دو کلمه بسم الله در اختیار تمام انبیای الهی بود. حضرت نوح بعد ساخت کشتی خواستند به موجودات بفرما بزنند، گفتند: «بسم الله مجریها و مرسیها» (هود/ سوره ۱۱، آیه ۴۱٫)
۱٫۲- تبیین دو اسم الرحمن و الرحیم
۱٫۲٫۱- اشتقاق دو کلمه رحمن و رحیم
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: دو اسم دیگر «الرحمن» و «الرحیم»، هر دو اشتقاقش از «رحمت» است. رحمت را این طور می گوییم: مهربانی عطوفت محبت و شفقت. آیا رحمت به همین معنا است؟ از نظر وزن صرفی رحمان صیغه مبالغه و رحیم صفت مشبهه است. مبالغه دلالت بر کثرت دارد و در صفت مشبهه مانند فعیل و شریف دلیل بر استمرار است.
۱٫۲٫۲- معنای دو کلمه رحمن و رحیم
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: با کمال تأسف باید بگوییم دیدیم که در برخی ترجمه ها این دو را خوب ترجمه نکرده اند. مهربان و بخشنده ملازم رحمن و رحیم است. رحمن یعنی واسع الرحمة و رحیم یعنی دائم الرحمة. رحمن، رحمتش گسترده است و رحیم رحمتش ویژه انسان های مخصوصی است. یا رحمن الدنیا و الآخرة و رحیمهما (صحیفه سجادیه، انصاریان، حسین، ج ۱، ص ۳۱۳)
وی اضافه نمود: در برخی از دعاها داریم که رحیم آخرت و رحمن دنیا؛ امیرالمومنین صلوات الله علیه در نهج البلاغه می فرمایند: «رَحِيمٌ لَا يُوصَفُ بِالرِّقَّةِ، تَعْنُو الْوُجُوهُ لِعَظَمَتِهِ وَ تَجِبُ الْقُلُوبُ مِنْ مَخَافَتِهِ». (نهج البلاغة، الدشتي، محمد، ج ۱، ص ۱۷۳، خطبه ۱۷۹٫)
۱٫۲٫۲٫۱- معنای مهربان بودن خداوند متعال چیست؟
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: وصف رحمت در خدا که به معنای عطوفت و مهربانی است و از مقوله انفعال است؛ چطور با حضرت حق می سازد. شما محتاجی کنار خیابان می بینید و رقت قلب باعث کمک می شود که متأثر می شوید. ذات باری تعالی این گونه رحمت دارد؟ اینطور نیست.
۱٫۲٫۲٫۲- کلام زیبای امیرالمومنین علی (علیه السلام) درباره مهربانی خداوند متعال
وی افزود: امیر المؤمنین علیه السلام رحمت در باری تعالی را معنا کردند. رحیم لا یوصف بالرقّة (نهج البلاغة، الدشتي، محمد، ج ۱، ص ۱۷۳، خطبه ۱۷۹) رحیم هست ولی مهربانی اصطلاحی که از مقوله انفعال باشد، نیست. رحمت هر چیزی به حسب آن است. این رحمت را به چه کسی نسبت می دهیم؟ به حضرت حق. رحمت فعلی است و نه رحمت انفعالی. در مخلوق رحمت انفعالی است، ولی در حضرت حق رحمت فعلیه است.
۱٫۲٫۲٫۳- تعبیر زیبای راغب اصفهانی در مورد رحمت خداوند متعال
استاد هادی عباسی خراسانی در ادامه خاطرنشان کرد: جناب راغب اصفهانی در مفردات در ماده رحمت و رحم تعبیر زیبایی دارد: «ان الرحمة من الله انعام و افضال». (المفردات في غريب القران، الراغب الأصفهاني، ج ۱، ص ۳۴۷٫) تعبیر خوبی است. رحمت خداوند انعام و افضال است.
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: در دعای شب های جمعه که اجتماع جمعیت و رحمت است می گوییم: «یا دائم الفضل علی البریة یا باسط الیدین بالعطیة.» (کلیات مفاتیح الجنان، قمی، شیخ عباس، ج ۱، ص ۳۳٫)
۱٫۳- تفاوت معنای رحمن و رحیم
۱٫۳٫۱- یکی بودن در نفس انتساب و تفاوت در خصوصیت
این استاد حوزه علمیه قم افزود: مطلب مهمی که در اینجا وجود دارد، این است که گرچه واژه رحمن و رحیم در نفس انتساب به حضرت حق یکی هستند، ولی در خصوصیت نسبتی مختلف هستند. یکی رحمت جامعه است و رحمت واسعه و اولیه است به تعبیر من حقیر و دیگری رحمت ثانویه.
وی اضافه نمود: واسع الرحمة یعنی رحمن است و دیگری «کان بالمؤمنین رحیما» (احزاب/ سوره ۳۳، آیه ۴۳) در سوره احزاب است که رحیم باید مقید و مختص به خصوصیت رحیم و برای مؤمنین باشد.
۱٫۳٫۱٫۱- داستان زیبای حضرت ابراهیم (علی نبینا و آله و علیه السلام) و میهمانشان و رحمت واسعه الهی
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: جریان حضرت ابراهیم علیه السلام که مهمان برایش آمد و گفت بگو بسم الله، گفت: نمی گویم. گفت: غذای من مشروط به بسم الله است. قهر کرد و رفت. جبرائیل گفت قرار نیست دیگران را از سر سفره ما برانی. عمری به او خوراک دادیم و شرط نگذاشتیم. دنبالش رفت و گفت برگرد. گفت چرا آمدی؟ گفت من پیغمبرم و جبرائیل این گونه گفت. گفت قربان آن خدایی شوم که رحمتش واسعه است. (المحجة البيضاء، الفيض الكاشاني، ج ۷، ص ۲۶۷٫)
وی افزود: رحمت رحمانی و رحمت رحیمی دو رحمت مختلف هستند. به تعبیر ما رحمت رحیمی فرع بر مشیت انسانی است. باید انسان خودش مهربانی را که حقیقت ایمان هم جز مهربانی چیز دیگری نیست به خودش اختصاص بدهد تا رحمت صدق کند.
این استاد درس خارج حوزه اضافه نمود: رحمت رحمانی عام و رحمت رحیمی خاص است. «بالمومنین رحیما» (احزاب/ سوره ۳۳، آیه ۴۳٫) به لحاظ کمالات خارجی کدام بیشتر است. رحمت رحیمی کمالات بیشتری می طلبد.
صاحب کتاب الهی نامه در ادامه بیان کرد: در رحمت رحمانی انعام و افضال بر اساس خلقت و آفرینش است و آفرینش بد و خوب را شامل است. «اما کافرا و اما شکورا» (انسان/ سوره ۷۶، آیه ۳٫) ولی رحمت رحیمی فرع بر استعداد انسان است؛ یعنی باید کمالات وصفی را پیدا کند. کان مؤمنا و کان رحیما. می توان گفت رحمن در علت محدثه است و رحیم در علت مبقیه است.
۱٫۳٫۲- بر خلاف رحمن در رحمت رحیمی ضد ونقیض وجود دارد
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: فرق مهمتر اینکه رحمن در رحمتش هیچ ضد و نقیضی ندارد. چرا که رحمت رحمانی از آن نفس خلقت است و خلقت نقیضی ندارد و ﴿رحمتی وسعت کل شیء﴾ (احزاب/ سوره ۳۳، آیه ۱۵۶٫). غضب ندارد.
وی افزود: این رحمت رحمانی است. ولی در رحمت رحیمی غضب مطرح است و سخط مطرح است و ایمان و کفر و شرک و نفاق مطرح است. اینها رحمت را کاهش می دهد. «الرحمن الرحیم» در اینجا با «الرحمن الرحیم» (فاتحه/ سوره ۱، آیه ۲٫) در آیه سوم هم تفاوت دارد. خواهیم رسید. آنجا بسم الله ندارد. آن «رحمن» و «رحیم» بعد از خلق و عالمین است.
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: ما عرضمان این است که هر یک از کلمات قرآن که بعد از دیگری می آید یک خصوصیتی از خصایص را به دنبال خودش می آورد.
وی اضافه نمود: «الرحمن علم قرآن خلق الانسان» (الرحمن/ سوره ۵۵، آیه ۱-۳٫) در سوره الرحمن اول خلقت، بعد تکلم و بعد تعلیم قرآن است. روال معمولی اینجا است. آفرینش، به زبان آمدن و رفتن به مدرسه و یادگیری عربی و قرآن. آموزش بعد از آفرینش است. «الرحمن علم القرآن خلق الانسان» (الرحمن/ سوره ۵۵، آیه ۱-۳) اینجا آفرینش بعد از آموزش است. آنکه معادل رحمت رحمانیه باری تعالی است، این ۶۲۳۶ آیه قرآن است که نماد رحت خداوند است و تفسیر آن. این قرآن تنها هدایت متقین است بیان رحمت رحیمیه است.
استاد عباسی خراسانی در ادامه افزود: روال آموزش در سوره الرحمن بر خلاف آموزش های اصطلاحی است؛ چرا که به رحمت عامه خدا باز می گردد که نقیض ندارد بر خلاف رحمت رحیمیه. اگر به کمال می خواهیم برسیم، به رحمت رحیمیه است. می شود گفت به لحاظ نزول، قرآن مصداق رحمت رحمانی است. به لحاظ صعود قرآن رحمت رحیمی است. آنچه نازل کرده آن را تحویل می گیرد. انسانی که تحویل می گیرد رحمت رحیمیه است. این از پله رحمت رحمانی گذشته است. غضبی دارد. رحمت رحمانی وسعت کل شیء (کلیات مفاتیح الجنان، قمی، شیخ عباس، ج ۱، ص ۶۲٫)
وی اشاره نمود: دعای شریف کمیل را ملاحظه کنید. این دعا بهترین متن عرفان اسلامی است. دعای عرفه، دعای جوشن کبیر و صحیفه سجادیه متون عرفانی ما است. دعای جوشن بند ۵۳ یا ۵۴ یازده اسم دارد و هزار و یک اسم در این دعا است، نه هزار اسم. جوشن نازل شده از حق تبارک و تعالی است. آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» در سوره مبارکه حمد در اولین آیه نماد همه اسما و صفات الهی است.
۱٫۴- دلیل اضافه شدن اسم به الله
این استاد درس خارج حوزه علمیه در بخش دیگری از گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به این سؤال پرداخت: چرا نفرمود بالله؟
وی در این زمینه افزود: اولا در خود اضافه اشراقیه یک لطفی است که باء حرف ارتباط است، اضافه به اسم شود و اسم، در واقع مسمی است. اسم های لفظی اسم الاسم الاسم است. اسم واقعی ذات مشخص و متعین است. با کمال صراحت باید گفت اولین برهان توحید را از بای بسم الله می فهمیم. برهان صدیقین به تقریر اهل معرفت از بای بسم الله است و از این اضافه اشراقیه استفاده می شود.
استاد عباسی اضافه نمود: دیگر اینکه هم نماد اوصاف است و هم نماد اسماء. الله اسم جامع و رحمن صفت جامع است و بعد صفت خاص. باء، اسم کلی، صفت کلی و بعد صفت جزئی.
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: بسم الله الرحمن الرحیم واجد حقیقت سیر و سلوک است. به نام خداوندی که رحمت گسترده‌ای دارد و رحمت همیشگی دارد. از او هستیم و به او قائم هستیم. همه اسمای الهی همین است. معنی بسم الله را در سوره حمد که مشترک لفظی است در هر سوره خواهیم گفت ان شاء الله. با این الفاظ که یکی است اینجا چه معنایی دارد؟ با خصوصیت سوره حمد.
لینک قسمت قبلی مصاحبه: https://www.neshasteasatid.com/node/5868
