اگر قرار باشد، عالم به آیات الهی باشیم. قطعا نیاز به سیر و سلوک و حرکت حبی به سمت آیات الهی داریم.
استاد هادی عباسی خراسانی از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به بیان تفسیر سوره مبارکه حمد پرداخت.
تفسیر سوره حمد
۱- پیش گفتار
﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ﴾ (اعراف/ سوره ۷، آیه ۴۳)
این استاد برجسته حوزه علمیه قم در آغاز گفتگو خاطرنشان کرد: خدا را شکر می کنیم که در محضر کلام الهی یعنی قرآن نور و هدایت باشیم. از خدا می خواهیم که به وسایط فیضش ملائکه و انبیا و رسل و اولیا و عصمت کبری حضرت زهرا سلام الله علیها به ما توفیق دهد، در محضر آیات الهی باشیم.
۱٫۱- نیاز به تلاش مادی و معنوی برای عالم شدن به آیات الهی
استاد عباسی خراسانی در ادامه بیان کرد: امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند: «لا یدرک العلم براحة الجسم.» (غرر الحكم و درر الكلم، التميمي الآمدي، عبد الواحد بن محمد، ج ۱، ص ۷۷۸٫)
وی افزود: عالم شدن با تن پروری سازگاری ندارد. در فراز دیگری حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: «لا تجتمع العزیمة و الولیمة.» (ميزان الحكمة، المحمدي الري شهري، الشيخ محمد، ج ۳، ص ۱۹۶۸٫)
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم اضافه نمود: سورچرانی با اراده قوی قابل جمع نیست. به خصوص اگر قرار باشد، عالم به آیات الهی باشیم. قطعا نیاز به سیر و سلوک و حرکت حبی به سمت آیات الهی داریم. نه حرکت جسمی از خانه به فیضیه بلکه از نفس به عقل بلکه بالاتر به قلب. حرکت قلبی و حبّی لازم است.
۲- پیش نیاز تفسیر قرآن کریم
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: چند مطلب به عنوان پیش نیاز ورود به مباحث قرآنی عرض کنیم:
۲٫۱- ریشه یابی لفظ قرآن
وی در ادامه بیان کرد: اولا قرآن از ماده قرأ، مصدر و همانند سبحان و فرقان است. با دو اشتقاق و دو واژه قابل بیان است. همان طور که مرحوم طبرسی در مجمع البیان می فرمایند: یا از قرء به معنای خواندن است یا به معنای جمع کردن. (مجمع البيان في تفسير القرآن – ط دار المعرفة، الشيخ الطبرسي، ج ۲، ص ۴۹۵٫)
این استاد حوزه علمیه قم افزود: قرآن مقروء است و تلاوت و قرائت می شود. یا به معنای جمع است بادیه نشین ها که لغت اصیل از افراد صحرا نشین است که فرهنگ اصیل عرب داشتند؛ بر عکس آنچه الآن متداول است که فرهنگ در شهرنشین ها است، وقتی وسایل مورد نیاز زندگی را جمع می کردند و در مشک قرار می دادنند مانند شیر قرئه یعنی جمعهُ را به کار می بردند.
وی اضافه نمود: اگر این باشد قرآن را قرآن می‌خوانند چون جامع کلمات و کلم الهی است.
۲٫۲- قرآن در اصطلاح
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: در اصطلاح قرآن اطلاق می شود بر آخرین آیاتی که بر آخرین پیامبر الهی نازل شده است. قرآن یعنی همین آیات ما بین الدفتین که از سوره حمد آغاز می شود و به سوره ناس ختم می شود.
۲٫۳- عدم تحریف در قرآن کریم
استاد خراسانی در ادامه بیان کرد: ۱۱۴ سوره قرآنی با ۶۲۳۶ آیه قرآنی به تعبیر امام علی (علیه السلام) به قرائت حفص از عاصم است. این قرآن های دست ما بر اساس قرائت های امیر المؤمنین (علیه السلام) قرائت شده است.
وی افزود: ما معتقدیم این قرآن کلمات الهی است و هیچ جابه جایی در آن صورت نگرفته است. هیچ تحریفی به زیاده یا نقیصه در آن صورت نگرفته است. صاحب المیزان فرمودند: ما حاضر به مباهله هستیم با کسانی که قائل به تحریف قرآن هستند. حق است.
این استاد حوزه علمیه قم اضافه نمود: در دوره های تفسیر گذشته رساله ای علمی درباره عدم تحریف قرآن داریم. و به همین نتیجه رسیدیم.
وی خاطرنشان کرد: ترتیب این گونه که در دست ما است به امر حضرت رسول (صل الله علیه و آله و سلم) و به املای امیرالمؤمنین (علیه السلام) صورت گرفته است. به مقام عصمت، محفوظ مانده است.
۲٫۴- ترتیب در تفسیر قرآن کریم
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: مطلب دیگر اینکه ما در سیر ترتیبی آیات قائل به تفصیل خاص هستیم. یعنی معتقدیم آیه ای آیه دیگر را تفسیر می کند و آیه ای پیش‌نیاز آیه دیگر است. چطور در قرائت می گوییم به ترتیب بخوانید در تفسیر هم قائل به چنین ارتباطی بین آیات هستیم. سور و آیات را با هم مرتبط می دانیم.
وی افزود: می شود گفت همه آیات الهی تفصیل آیه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم است. قرآن را باید با شاید حرف زد. آیات شریفه قرآن ارتباط خاصی با هم دارند. یکی از کارهای مفسر کشف نقاب از این ارتباط است.
۲٫۵- مخاطب قرآن کریم
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: مطلب مهم دیگر اینکه در این کشف نقاب و حجاب من خوطب به می تواند اولین مفسر و مبین باشد. اول من خوطب به همان است که مخاطب به قل است. یعنی رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم). ابتدا ایشان و بعد حضرات معصومین (علیهم السلام).
استاد عباسی خراسانی اشاره نمود: بلکه بالاتر حصر تفسیر در مقام عترت است. طبق حدیث منزلت قرآن و عترت از هم جدا نیستند. «لن یفترقا حتی یردا علی الحوض» (بحار الأنوار – ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسي، ج ۲۳، ص ۱۰۸٫)
صاحب کتاب الهی نامه خاطرنشان کرد: در قلمروی آیات الهی ولی خدا جزء آیات الهی است. حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) فرمودند: أنا آیت الله العظمی، جز مقام عترت مقام دیگری را شایسته و بایسته برای تفسیر نمی دانیم. حصر آیات الهی در آیات الهی یعنی در آیات عینی حضرت حق. مقام ولایت کلیه است.
۲٫۶- کیفیت نزول قرآن کریم
استاد عباسی افزود: مطلب دیگر اینکه قرآن دو گونه نزول دارد. نزول دفعی و نزول تنزیلی. نزول انزالی و تنزیلی. در انزالی دفعة واحدة بر قلب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اجمالا در لیلة القدر نازل شده است. «انا انزلناه فی لیلة القدر» (قدر/ سوره ۹۷، آیه ۱٫)؛ «انا انزلناه فی لیلة مبارکة.» (دخان/ سوره ۴۴، آیه ۳٫)
وی اضافه نمود: این نزول اجمالی است. می توان گفت مرادف با علم اجمالی است. علم اجمالی نسبت به علم تفصیلی افضل است. اشرف از تفصیل است.
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: قسم دیگر نزول تدریجی است. در نزول تدریجی زمان مطرح است و مکان. شأن نزول و فضا و جو نزول مطرح است. چرا که قرآن بر طرف کننده نیاز جهانیان است. رسالت مطلقه اقتضا دارد آیات قرآن ابدی و جهانی و جاودانی باشد. اقوم باشد. «ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم» (اسراء/ سوره ۱۷، آیه ۹)
بد نیست اینجا خاطره ای از این آیه بگوییم.
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: این دوره دور سوم تفسیر است. یادمان است حدود سی و خرده ای سال قبل عزیزان فاضل ما آمدند تفسیر برایشان بگوییم. ما مجمع البیان را محضر علامه حسن زاده آملی حفظه الله و روحی له الفداء از اول تا آخر خواندیم. از ایشان اجازه گرفتم فرمودند: آقاجان من هر چه زودتر شروع بفرمایید، دیر نشود.
وی افزود: محضر حضرت حاج آقای بهاء الدینی هم مشرف شدم؛ استخاره می فرمایید برای شروع تفسیر. قرآن را باز کردند شروع کنید دیر نشود. ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم آمد. الحمدلله رب العالمین.
۲٫۷- اتصال به قرآن تنها راه ابدی شدن انسان
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: اگر می خواهید ابدی و جاودانی شوید، تنها یک راه دارد آن اتصال به آیات الهی. هر چه از قرآن بگوییم، کم است. هضم و فنا در قرآن. فنای خود را زیاد کنید. اول قرائت تدبر و تفکر و ان شاءالله هدایت قرآن را جذب کنیم. کسی که یک وجب به طرف او برود ده وجب به سوی او می‌آیند.
این استاد درس خارج حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: من شکرگزاری می کنم از همه کسانی که ما را با آیات قرآن آشنا کردند. با اینکه در همه علوم کار کردیم، ولی هیچ چیزی مانند آیات الهی نیست. نکند قرآن به حاشیه برود. امتن متون باید همیشه در دسترس ما باشد. ان شاء الله خداوند توفیق دهد بتوانیم این آیات را پیش ببریم. «و ما ارسلناک الا کافة للناس.» (سبأ/ سوره ۳۴، آیه ۲۸٫) همه مردم و بشر را کفایت می کند. «و ما هی الا ذکری للبشر.» (مدثر/ سوره ۷۴، آیه ۳۱٫)مثل طریقه ذکری است. طریقه راهی است که می رود و ذکری یادآوری می کند.
وی افزود: هم مهیمن است و هم مسیطر. وجود نازنین رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) برای همه است؛ قرآن هم برای همه است. «الحمدلله رب العالمین» (فاتحه/ سوره ۱، آیه ۱٫) برای همه عالمین است. «لیکون للعالمین نذیرا.» (فرقان/ سوره ۲۵، آیه ۱٫) «نذیرا للبشر» (مدثر/ سوره ۷۴، آیه ۳۶٫) تمام عوالم و از سویی جنبه جسمانی بشر. اصلا ما ترادف در زبان عربی نداریم. التصادف فی عدم الترادف ۷۰-۸۰ دلیل آوردیم که ترادف نداریم.
۲٫۸- جهان شمولی قرآن کریم
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: قرآن جهان شمول است و محتوایش برای همه است. در هیچ زمانه ای هیچ کس بی‌نیاز از آیات قرآن نیست. زبان و ادبیات قرآن نیز همگانی و همه فهم است. زبان قرآن زبان فطری است. فطرت از خصوصیاتش این است که لا یتبدل و لا یتغیر است.
وی اضافه نمود: از خصوصیاتش این است که ادبیات قرآن مخصوص به خودش است. می توانیم بگوییم بیان «فطرت الله التی فطر الناس علیها» (روم/ سوره۳۰، آیه ۳۰٫)؛ «ذلک الدین القیّم» (روم/ سوره۳۰، آیه ۳۰٫) است. هیچ اعوجاجی ندارد.
صاحب بیش از ۱۰۰ اثر قیّم در ادامه گفتگو بیان کرد: زبان فطری فراتر از ادبیات و واژه است. گرچه در عربی مبین جلوه کرده؛ ولی فرهنگش مشترک است. اقلیم و قومیت در آن مطرح نیست. بهترین دلیل پذیرش آیات توسط تمام ملت ها و فرهنگ ها است. فارسی زبان مانند سلمان فارسی، حبشی ها مانند بلال، یمنی ها مانند اویس و همه. در زمان من خوطب به همه یکسان بودند. الآن می توان گفت عبری و عربی و غربی و شرقی همه در زبان قرآن شریک هستند.
وی افزود: ما قرآن را تجلی این می دانیم: «ارسلت الی الابیض و الاسود و الاحمر.» (ميزان الحكمة، المحمدي الري شهري، الشيخ محمد، ج ۴، ص ۳۲۰۳٫) همه در قرآن بی نژاد هستند.
۲٫۹- وظیفه ی ما نسبت تفسیر قرآن
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: ما باید بکوشیم با این زبان فطری آشنا شویم که دریافت تفسیر آسان ترین کارها است. تفسیر یعنی حجاب را از چهره قرآن برداشتن. بی چهره شدن در مقابل قرآن بهترین کار است؛ یعنی زبان فطری را فهمیدن.
وی در ادامه به این آیه شریفه از سوره نساء اشاره نمود: «یا ایها الناس قد جائکم برهانا من ربکم و انزلنا الیکم نورا مبینا.» (نساء/ سوره۴، آیه۱۷۴٫)برهان و نور مبین قرآن است. برهان مقام نظری و نور مقام عملی است. نور ظاهر فی‌نفسه و مظهر لغیره است. برهان را باید با مقدمه و موخره گفت. قرآن نور و سفید و درخشانی است که در مراحل نظری همه را کفایت می‌کند. هم اهل نظر و هم اهل بصر را قرآن هادی است.
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: اگر از چهره آیات الهی به واسطه زبان فطری قرآن چهره برداشته شود، آیات الهی جز نورانیت نیست. حجاب ها باید برداشته شود.
میان عاشق و معشوق هیچ حائل نیست
تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز
۲٫۱۰- نفس بزرگ ترین حجاب برای دریافت نورانیت قرآن کریم
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: بزرگ ترین حجاب برای نورانیت آیات الهی خود نفس است. نفس در عین نفیس بودن زنگار ایجاد می کند. نعوذ بالله ابهام ایجاد می کند. نورانیت را محو می کند. اگر عقل بر نفس حاکم شود، در جهاد اوسط که در هوای نفس و عقل است و در جهاد اکبر میان عقل و قلب مبارزه شود، در آنجا است که قرآن هدایت‌گر است و عینیت با صاحبان قلب دارد.
وی افزود: صاحبان قلب سلیم ارتباطی با قرآن دارند. از قفل الفاظ عبور می کنند «علی قلوب اقفالها» (محمد/ سوره ۴۷، آیه ۲۴٫)نیستند. قفل ها درهای مختلف دارد و دروازه‌های مختلف که تنها کلیدش تدبر در قرآن است. شاه کلید آن تدبر و تفکر در آیات الهی است. بهترین راه این است که با زبان فطرت باشد.
۲٫۱۱- الرحمن تصویر قرآن کریم
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: تکلم ها مختلف است. هر کسی به لحاظ زبانش نیاز به یادگیری دارد. قرآن صورتی دارد که جز بر صورت رحمن بر چیز دیگری تصویرگری نشده است. از اول تا آخر قرآن یک تصویر بیشتر نیست که باید با آن حرکت کنیم. تصویر الرحمن.
وی افزود: ان شاء الله به بیان اسمای الهی در قرآن برسیم، رحمن وصف جامع است نه اسم جامع. خصوصیت وصل اتصاف است. خصوصیت اتصاف دوئیت است و این یعنی نمونه داشتن و الگو داشتن. «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة» (احزاب/ سوره۳۳، آیه ۲۱٫)
۲٫۱۲- رضایت الهی در سایه قرآن کریم
این استاد درس خارج حوزه در ادامه بیان کرد: شما باشید و قرآن و نفس قرآن و خود آن. تشبیه این مسأله مانند این است که رضا دو مرحله دارد. رضا از مراحل سیر و سلوک است. یکی اینکه خدا از انسان راضی باشد. هدف دیگر این است که انسان از خدا راضی باشد. «رضی الله عنهم و رضوا عنه» (مائده/ سوره ۵، آیه ۱۱۹٫) این خیلی بالاتر است. او از خدا راضی باشد. کسی که از خدا راضی است چون و چرا نمی کند.
۲٫۱۳- رضایت اباعبدلله الحسین (علیه السلام) از خداوند متعال
استاد هادی عباسی خراسانی اضافه نمود: وجود اسوه عالمیان و اسوه شهودی همه جهانیان و سالار شهیدان حضرت ابا عبد الله الحسین (علیه السلام) را ببینید که او خشنود از حق است. «رضا الله رضانا» (مقتل الحسين عليه السلام، المقرّم، السيد عبد الرزاق، ج ۱، ص ۱۶۶٫) را در مدینه می فرماید. «الهی رضا بقضائک یا برضائک» را در کربلا می‌فرماید. این دو جمله نیاز به رساله های علمی دارد. این حقیقت سیر و سلوک است. اگر با این دید وارد آیات الهی شویم تجلی آیات طور دیگری می شود.
۲٫۱۴- بنای ما در بیان تفسیر قرآن کریم
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: تفسیر زبان خاصی دارد. بنای ما این است که نه به اجمال و نه به تفصیل باشد؛ بلکه در حد متوسط باشد. فقط باید آیات الهی بیان شود. جای تفسیری که قرآن را همانند کتب درسی بخوانیم، خالی است. چطور کفایه را می خوانیم و تحلیل می کنیم، آیات الهی را این طور پیش برویم. نه تفسیری که چندین جلد شود و نه اجمالی که در آن ابهام باشد. قرآن را مانند کتاب درسی پی بگیریم. بلکه بتوانیم همه قرآن را در ۵-۶ سال بخوانیم.
۲٫۱۵- پیشنهادهای ما برای مطالعه تفسیر قرآن کریم
وی افزود: مجمع البیان را ببینید. کتاب درسی است. قسمت به قسمت از حضرت علامه حسن زاده حفظه الله درس می گرفتیم؛ نسخه هایی داشتند که نوشته بودند بلغ الی هنا و استاد امضا می کرد.
استاد خراسانی اضافه نمود: پیش مطالعه و پس مطالعه داشته باشید. به عصاره نظریات جدید هم آشنا شوید؛ المیزان را هم ملاحظه کنید. برخی مفسران معاصر هم که خدا حافظشان باشد بر همین اساس پیش رفتند. برای نظریات اهل سنت تفسیر فخر رازی را ملاحظه کنید. همین سه کتاب، کفایت می کند. ذهن را پراکنده به الفاظ نکنیم.
۲٫۱۶- تبیان بودن قرآن کریم برای بیان آیات خویش
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: کسی که می خواهد در قرآن وارد شود، خود قرآن بیان و تبیان است. «تبیان لکل شیء» (نحل/ سوره ۱۶، آیه ۸۹٫) است و یکی از این شیء ها خودش است.
وی خاطرنشان کرد: بعد فهم آیات را به خود آیات واگذار کنید و هیچ پیش داوری نکنیم. تحمیل بر آیات نکنیم. نکند با پس داوری و پیش‌داوری وارد شویم که تفسیر به رأی است. اگر مفاهیم را دانستیم و تفسیر را به خودش واگذار کردیم ما را کمک می کند. «و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیء و هدی و رحمة و بشری للمسلمین.» (نحل/ سوره ۱۶، آیه ۸۹٫) این اسلام بعد از ایمان است یعنی تسلیم. الف و لام کتاب را بنگرید. چهار خصوصیت: تبیان، هدایت، رحمت و بشری. اگر به این بشارت برسید بسطی برای روح شما رخ می دهد.
این مفسر قرآن کریم افزود: قرآن نه اهمال نه اجمال دارد. نیاز به تبیین دارد. معما نیست. روان است. سهل ممتنع است. بین و مبین است. ان شاءالله جزو «ختم الله علی قلوبهم» (بقره/ سوره ۲، آیه ۷٫) نباشیم.
۲٫۱۷- جهاد اکبر راه ورود به فهم قرآن کریم
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: من له قلب راهش این است. جهاد اکبر. نه جهاد اصغر با دشمن بیرونی و نه جهاد اوسط که هوی و عقل است. جهاد عقل و قلب. به عنوان پیش نیاز به تفسیر قرآن با عقل می شود وارد شد.
