استاد هادی عباسی خراسانی از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به ادامه بیان تفسیر سوره مبارکه حمد پرداخت و در این قسمت به روش ها و منابع تفسیر اشاره نمود.
۱- پیشینه بحث
این مفسر قرآن کریم در ابتدای این قسمت از گفتگو خاطرنشان کرد: زبان قرآن یک زبان همگانی است؛ چون نزول آن برای همه است. جاودانه بودن قرآن بهترین دلیل است که این کتاب باید تمام جهاتش محافظت شود و محافظت شده است و محافظت آن به دست حق است. «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون» (حجر/ سوره ۱۵، آیه ۹)؛ از این رو باید گفت هیچ تحریفی در قرآن واقع نشده است و واقع نخواهد شد.
۲- ضرورت تفسیر قران کربم
استاد عباسی خراسانی در ادامه بیان کرد: آیا تفسیر آیات الهی امکان دارد یا خیر؟ چون «هدی للناس» (بقره/ سوره ۲، آیه ۱۸۵) و «تبیانا لکل شیء» (نحل/ سوره ۱۶، آیه ۸۹) است، قطعا باید امکان تفسیر داشته باشد. نه تنها امکان تفسیر دارد که ضرورت تفسیر دارد. ما تفسیر را ضروری ترین معارف حوزوی و دانشگاهی می دانیم؛ چون انسان می خواهد به آیات الهی هدایت شود و تمسک کند. این تمسک فرع بر فهم آیات است.
۳- روش تبیین و تفسیر قرآن کریم
صاحب ۱۰۰ اثر قیّم اضافه نمود: به این نتیجه رسیدیم که شیوه هایی که قرآن برای بیان آیاتش یا تبیین و تفسیر آیاتش دارد، این شیوه خاص به خودش است و باید گفت که هیچ کتابی این شیوه را ندارد. آن شیوه، شیوه ای است که آغازش از فطرت است و پایانش به فطرت و حقیقت است. این بهترین روش فهم آیات الهی است.
وی افزود: البته وقتی خودش دعوت می کند، با عنوان حکمت و موعظه حسنه و جدال احسن مطرح می کند. «ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن» (نحل/ سوره ۱۶، آیه ۱۲۵)
۴- حقیقت انسان و ویژگی زبان فطری
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: حقیقت انسان و حقیقت قرآن در مقام معرفتی وحدت خاصی می یابد؛ چرا که دوئیت وجود ندارد. زبان فطری قرآن زبان حقیقت است. این زبان شارحش حکمت و موعظه و جدال احسن است. برای همین است که وقتی سؤال می کنند آیات الهی چند قسم است، می فرمایند حکمت است و موعظه.
این استاد درس خارج حوزه در ادامه بیان کرد: حکمت، برهان و موعظه، پذیرش است. گرچه در قرآن «مِن کلّ مثل» وجود دارد. «و لقد ضربنا للناس فی هذا القران من کل مثل لعلهم یتذکرون» (زمر/ سوره ۳۹، آیه ۲۷٫)
وی اضافه نمود: مثل آن چیزهایی است که انسان با آن انس دارد و می تواند منتقل به حقایق شود. در بیان آیات الهی کارمان این است که از علم حصولی به علم حضوری برسیم. از عالم شهادت به عالم غیب برسیم و از عالم علم به عالم عین برسیم. به جایی برسیم که با تفکر در آیات الهی معقول ما مشهود شود.
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: از امام حقایق، امام صادق علیه السلام در سوره ذاریات «ففروا الی الله» (ذاریات/ سوره ۵۱، آیه ۵۰) سؤال کردند؛ فرمودند: «فرار الی الله» یعنی همه کارهایمان برای او باشد. بزرگ ترین کار ما تعقل در آیات الهی است. این تعقل در آیات الهی با نورانیت خود آیات الهی میسر است. با نورانیت چیزی میسر است که عدل قرآن باشد.
وی در ادامه به حدیث ثقلین اشاره نمود: «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی» (بحار الأنوار – ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسي، ج ۲۳، ص ۱۴۵٫)؛ اینجا است. هرگونه زاد و توشه ای که داریم باید برای همین برداریم. این زاد و توشه فقط وقتی جواب می دهد که از کانال معرفتی خودشان باشد.
۵- ابزار ما برای تفسیر قرآن کریم
این استاد حوزه علمیه قم اضافه نمود: تفسیر واقعی نقاب را از چهره قرآن برداشتن است که فقط خاص اهل بیت علیهم السلام است. ما دو سه ابزار معرفتی بیشتر نداریم. قرآن، اهل بیت و عقلی که چراغی برای رسیدن به این آیات الهی است.
وی افزود: ما عرضمان این است که نورانیت قرآن ضرورت تفسیر را می طلبد و قول ثقیل بودن قرآن «انا سنلقی الیک قولا ثقیلا»[(مزمل/ سوره ۷۳، آیه ۵٫)؛ که یک بعدش عترت است باید با هم هماهنگ باشند.
۶- طهارت اولین شرط برای مفسر
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: اولین شرط برای یک مفسر یا کسی که می خواهد کار کند طهارت می دانیم. «انه لقرآن کریم» (بقره/ سوره ۲، آیه ۷۷)، «فی کتاب مکنون» (واقعه/ سوره ۵۶، آیه ۷۸)؛ «لا یمسه الا المطهرین» (واقعه/ سوره ۵۶، آیه ۷۹)
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: سوره مبارکه واقعه را هر شب بخوانید و شب ها ترک نشود. واقعا واقعه است. اگر قرار باشد به واقعه برسیم که قرآن هم واقعه است، باید انس با آیات داشته باشیم. اولین مرحله قرائت و هماهنگی با آیات الهی است. تدبر و تفکر و ان شاء الله تفسیرش.
وی اضافه نمود: در تفکر و تدبر است که قرآن غریبی می شود که «لا یقضی دینه و غریمی» است که «لا یؤدی حقه» (ترجمه نهج البلاغه، فيض الاسلام اصفهانى، على نقى، ج ۱، ص ۲۲، خطبه).. ما همیشه در دنیا و آخرت وام‌دار قرآن هستیم. غریمی است که حقش ادا نمی شود. سعی کنیم غریب نباشیم به قرآن قریب باشیم. الهی خوش آن غریبی که قریب باشد. «فاذا سألک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان» (بقره/ سوره ۲، آیه ۱۸۶٫)
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: به تعبیر ابن مسعود از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند سورة الغنی را بخوانید. سوره دارایی و دانایی. علم هم دارایی است. تفسیر واقعی نیاز به حریم ادب مخصوص قرآن دارد. با انس با معانی برسیم از انس با آیات.
وی افزود: تفسیر گاهی اشتباه می‌شود که شرح لفظ است. پیش نیاز تفسیر است نه خود آن. بیان لفظ پیش نیاز رسیدن به نظر متکلم است.
۷- قدیم یا حادث بودن قرآن کریم
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: بحثی است که قرآن قدیم است یا حادث؟ این سؤال را باید مطرح کنیم که مراد قدمت کلام الهی است یا کلام در دسترس ما؟ اگر کتاب نوشته شده در دست من و شما است حادث به حدوث زمانی است. شاید گاهی مورد تحمل خیلی افراد قرار نگیرد و جسارت شود به آن. در هر عصر و زمانی هم بوده است. جسارتی می‌کنند که عده‌ای را از قرآن دور کنند.
این استاد درس خارج حوزه در ادامه بیان کرد: در مقام حقیقت کلام قرآن هست که هست نه قابل جسارت است نه قابل تحریف نه زیاده نه نقصان. کلام اللهی آن عقول به آن راه ندارد تا تحریف کند. در نزول انزالی هیچ شبهه تحریف نیست. در تنزیلی چون در دسترس است و در میان مردم و افواه است شبهه تحریف هست ولی محرف نیست.
وی اضافه نمود: در مقام قدمت اصلا شبهه تحریف راه ندارد و در مقام تنزیل و زمان شبهه تحریف هست، ولی «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون.» (حجر/ سوره ۱۵، آیه ۹٫)
استاد عباسی خراسانی افزود: این شبهه که «قرآن حادث است یا قدیم»، اگر کلام الهی است، صفات خدا عین ذات است و قدیم؛ ولی این آیات در دسترس ما به وجود لفظی و ذهنی و کتبی، اینها حادث به حدوث زمانی هستند. پس تفسیر نه تنها امکان دارد، بلکه باید گفت ضرورت هم دارد؛ تفسیر هم شرح الاسم نیست، بلکه رسیدن به مراد متکلم است.
۸- ضرورت عدم پیش‌فرض برای تفسیر قرآن کریم
استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: ما باید با پیش فرض وارد تفسیر نشویم. یا حتی پس فرض داشته باشیم؛ بعد از خواندن، تحمیل کنیم؛ آن هم نباید باشد. گاهی از مجموعه آیات مطلبی مورد نظر گروهی استفاده می شود، اشکال ندارد. ولی اگر مطلبی مسلم گرفته شده و بعد از آن تحمیل شود، نادیده گرفتن آیات و عترت است که مطلوب نیست.
۹- منابع تفسیر قرآن کریم
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: پس ما حصر تفسیر آیات قرآن را به آیات قرآن و به عترت و سنت و به حکم عقل می دانیم. همان منابعی که در استنباط احکام و اجتهاد قائل هستیم: قرآن، سنت و عقل؛ اینجا هم منابع تفسیری را آنها می دانیم.
وی افزود: البته می توان گفت ما برای تفسیر، دلیل نقلی و عقلی داریم. دلیل نقلی ما خود آیات و روایات است و دلیل عقلی، عقل سلیم انسان است. عقل سلیم را از آیات قرآنی جدا نمی دانیم. زبان قرآن زبان همگانی است. نه اینکه ترک و فارس و بلوچ زبانشان یکی باشد. مراد ما فوق لفظ است. یعنی حقیقت انسان فارسی زبان و عربی و عبری و باقی زبان ها اگر خصوصیت زبان را بگیریم فطرت باقی می ماند. عقل هم هادی فطرت است. قرآن هم هادی هر دو است. «یهدی للتی هی اقوم.» (اسراء/ سوره ۱۷، آیه ۹٫)
استاد هادی عباسی خراسانی اضافه نمود: این تعبیر عجیبی است. التی دارد با اینکه جای الذی بود، یا برای جمع و تکثر است و یا به خاطر بیان طریقه است. ﴿اهدنا الصراط المستقیم﴾ (فاتحه/ سوره ۱، آیه ۵٫) در اینجا تجلی می یابد. متقن ترین تفاسیر تفاسیر آیه به آیه و به روایات و مأثور است و یا عقلانی.
وی در ادامه بیان کرد: برخی گمان می کنند مأثور یعنی تفسیر آیه به روایت ولی تفسیر مأثور یعنی آیه به آیه و آیه به روایت که هر دو بر اساس نقل است. تفسیر عقلی تفسیری است که با تأملات عقلی آیات را بفهمیم. ما به این نتیجه رسیدیم که عقل بدون وحی هیچ کارایی ندارد حتی چراغ هم نیست. انسان دو حجت دارد: ظاهری و باطنی. ولی ظاهری نماد غیب است. مقصود قرآن را باید در غیب بسجیم. بسم الله الرحمن الرحیم. «الم» (بقره/ سوره ۲، آیه ۱٫)؛ «ذلک الکتاب لا ریب فیه» (بقره/ سوره ۲، آیه ۲٫) ؛ «الذین یؤمنون بالغیب» (بقره/ سوره ۲، آیه ۳٫)
۱۰- تادیب در مدرسه قرآن
این استاد حوزه علمیه قم افزود: قرآن تجلی غیب است اگر به منبع متصل باشیم غیب را می فهمیم. خداوند در قرآن برای عبادش تجلی کرده است. «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُتَجَلِّي لِخَلْقِهِ بِخَلْقِهِ» (نهج البلاغه، فیض الاسلام اصفهانی، علی نقی، ج ۲، ص۳۲۰، خطبه ۱۰۷٫) در نهج البلاغه است. ما هستیم و این تجلی این آیات الهی. ان شاء‌الله در این دبستان الهی خود را عرضه کنیم.
وی اضافه نمود: «القرآن مأدبة الله» (وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج۴، ص ۸۲۶، أبواب قراءة القرآن ولو في غير الصلاة، باب ۱، ح ۱۳، ط الإسلامية.). قرآن خوراک است. اگر به فتح دال باشد دبستان است که مخفف ادبستان است. به ضم دال سفره است.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: قرآن دبستان الهی است. «فتعلموا من مأدبته» (وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج۴، ص۸۲۶، أبواب قراءة القرآن ولو في غير الصلاة، باب۱، ح۱۳، ط الإسلامية.) . یکی خوراک و دیگری جایگاه تعلیم. طهارت و ادب از شرایط فهم آیات الهی است.
