به مناسبت اربعین علامه ذوالفنون، عارف واصل، فقیه، فیلسوف، متکلم، ریاضیدان، منجم، نجم الدین حسن حسن زاده آملی اعلی الله مقامه الشریف، استاد هادی عباسی خراسانی از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم و یکی از شاگردان علامه با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به گفتگو پرداخت.
این استاد حوزه علمیه قم در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: چهلمین روز ارتحال حضرت ابوالفضائل، نجم الدین علامه حسن زاده آملی قدس الله نفسه الزکیه را به مقام معظم رهبری، به حوزه های علمیه، به اساتید، به مجامع علمی و همه دوستداران ایشان تسلیت عرض می کنم و ان شاء الله که همه ما بتوانیم با آثار این عالم ربانی مأنوس باشیم؛ چه اینکه این آثار، بهترین معرف ایشان است.
استاد عباسی خراسانی در اداه بیان کرد: اگر قرار باشد آیه ای را در وصف کمالات ابوالفضائل علامه حسن زاده آملی اعلی الله مقامه الشریف عرض کنم که جامع حالات ایشان باشد، باید به این آیات کریمه از سوره مبارکه مریم اشاره نمایم:
«يا يَحْيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا (۱۲) وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَكاةً وَ كانَ تَقِيًّا (۱۳) وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبَّاراً عَصِيًّا (۱۴) وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا (۱۵)» اى يحيى! كتاب را به قوت و نيرومندى بگير و به او در حالى كه كودك بود، حكمت داديم. (۱۲) و از سوى خود مهرورزى [به همه مردم] و پاكى و شايستگى [به او عطا كرديم] و او همواره پرهيزكار بود. (۱۳)و به پدر و مادرش نيكوكار بود و سركش و نافرمان نبود. (۱۴) و بر او سلام باد روزى كه زاده شد، و روزى كه مىميرد، و روزى كه زنده برانگيخته مىشود. (۱۵)
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: حضرت استاد علامه حسن زاده آملی رضوان الله تعالی علیه در حکمت علمی و عملی کوشیده اند؛ به تعبیر آیات شریفه، هم سیر انفسی و هم سیر آفاقی داشته اند. ایشان در یکی از کلماتشان به زیبایی فرموده اند: «آنکه از سیر انفسی به سیر آفاقی نرسیده است، چه چشیده است و چه دیده است!» این کلام، زبان حال خودشان است.
وی افزود: در واقع اگر انسان قرار باشد تا کامل بشود، باید هم سیر انفس و هم سیر آفاق داشته باشد. هم به خودش و به نفسش برسد، و هم آثار الهی را در جهان و عوالم ببیند. ایشان حرکت از خود به خدا را آغاز کردند؛ انسانی که از خود به خدا شروع بکند، انسان موفقی می شود.
این شاگرد علامه رضوان الله تعالی علیه در ادامه بیان کرد: علامه حسن زاده آملی مصداق «خذ الکتاب بقوة» شدند؛ یعنی اوامر الهی را به خوبی اجرا نمودند؛ آنچه که ایشان مأمور بودند، خوب به نتیجه رساندند. خودشان در یک فرمایش دیگر فرمودند: «آنکه از اعتلای فهم خطاب محمدی صلوات الله و سلامه علیه و آله سر باز زده است، خود را به مفت باخته است.» یعنی باید در خدمت قرآن و عترت باشیم و آن بزرگواران را بشناسیم و بدانیم که تکلیف ما چیست.
وی اضافه نمود: اولین تکلیفی که ما داریم آن است که به خودمان برسیم. «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» از روزی که خودمان را شناختیم، می توانیم برای خودمان حساب و کتابی را باز بکنیم.
این مفسر قرآن کریم خاطرنشان کرد: انسان کتابی به نام «کتاب نفس» دارد؛ ما وقتی می توانیم به کتاب الهی دسترسی حقیقی پیدا بکنیم که به کتاب نفسانی دسترسی یافته باشیم.
صاحب کتاب الهی نامه در ادامه بیان کرد: کتاب نفس عجیب، ظریف و لطیف است. باید این لطافت و ظرافت و کمالش را دریافت. در یکی از کلماتمان عرض کردیم: «الهی من را به هیچ کتاب دگر حواله مکن که من نفس خویش را کتاب می بینم» اگر کسی به نفس خویش رسید، به همه حالات می تواند برسد.
وی افزود: اولین خصلت علامه حسن زاده آملی قدس الله نفسه الزکیه این بود که از صحیفه نفسانی خودشان شروع کردند. باز در یکی از کلماتشان دارند: «آنکه از صحیفه نفس خود آگاهی ندارد، از کدام کتاب و رساله طرفی می بندد!» اگر خواسته باشیم به جایی برسیم، باید از خودمان شروع کنیم.
این استاد بزرگوار درس خارج حوزه خاطرنشان کرد: علامه حسن زاده آملی رضوان الله تعالی علیه از خودشان شروع کردند. ایشان ولادت دومی پیدا کردند و آن، ولادت از «رذائل به فضائل» و «از جهل به علم» و «از جهل به عقل و عاقل و عالم شدن» بوده است. آن کسی که اینگونه بشود، سیر سماوات و سیر عوالم برایش راحت است و دنیایش به گونه ای دیگر می شود؛ چون حقیقت دنیا ماندنی است؛ آنچه که از بین می رود، ظواهر دنیا است که از بین می رود.
وی اضافه نمود: کسی که در معرفت النفس باشد، قطعا از مرگ هم وحشتی ندارد، چون مرگ را یک عالم وجودی و یک پیام ملکوتی می داند برای هجرت از عالم دنیا به عالم آخرت.
استاد هادی عباسی خراسانی تصریح کرد: علامه رحمت الله علیه در درس و بحث هایشان می فرمودند: «کسی که از مرگ می ترسد، از خودش می ترسد». و الا مرگ، چیزی ترسناک نیست.
وی افزود: ارزش انسان ها به تلاشی است که دارند؛ همان گونه که آیه شریفه می فرماید: «لیس للانسان الا ما سعی»؛ علامه حسن زاده آملی رضوان الله تعالی علیه به خوبی تلاش کردند؛ در ولادت دومشان خوب درخشیدند؛ از این رو چون مراقب ولادت دومش بود، روز مرگش هم تکان دهنده بود. قطعا چون روز ولادت دوم را خوب درخشید و به خودش رسید، روز مرگ و رحلتش استثنایی شد؛ روز حشرش هم که مترتب بر همین عوالم برزخی است، قطعا چیز دیگری است. «سلام علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیا»
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: حضرت امیر سلام الله علیه می فرماید: «لا یدرک العلم براحة الجسم» علم هیچگاه با تن پروری جمع نمی شود؛ علما و اساتید دقت بفرمایند که علم با تن پروری نمی سازد. تمام کسانی که به کمالاتی رسیده اند، با زحمت و مشقت رسیده اند.
وی اضافه نمود: علامه حسن زاده آملی رحمت الله علیه در دوران تحصیلشان سختی فراوانی را تحمل کرده اند؛ ایشان کتاب را، یعنی حکمت علمی و عملی را به قوت گرفتند و به حکمت رسیدند؛ اگر قرار باشد در یک جمله بیان کنیم که حکمت چیست؛ باید گفت: «حکمت، یعنی رسیدن به اسماء و صفات الهی است.» همان فرموده رسول مکرم خدا صلی الله علیه و آله و سلم: «الهی ارنی الأشیاء کما هی»
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: علامه حسن زاده آملی به «طهارت نفس» رسیده اند. سبحان الله! «لا یمسّه الا المطهرون» این آیات شریفه را جز کسانی که اهل طهارت ظاهری و طهارت باطنی داشته باشند، نمی رسند. ایشان اهل این طهارت بودند.
وی افزود: ایشان مصداق این آیه شریفه بودند: «و کان تقیّا» ایشان خیلی پرهیزگار بودند؛ تقوا. تقوا. تقوا.
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: علامه حسن زاده آملی عامل حقیقی به این آیه شریفه بودند: «و برّاً بوالدیه» ایشان اهل نیکوکاری به والدین بودند؛ مقصود از «والدین» هم والدین جسمانی شان است و هم والدین معنوی شان که اساتیدشان باشد.
وی اضافه نمود: علامه حسن زاده آملی «و لم یکن جبارا عصیا» جبّار و عصیان گر نبود.
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: ایشان برای شناسنامه معرفتی شان کوشیده اند؛ شناسنامه معرفتی و علمی استاد، اربعینیاتی بود که استاد گرفته اند؛ و این اربعینیات باعث شد که ایشان قله نشین در دنیا بشوند؛ قله نشین در دنیا بشوند. ایرا غار حراء حضرت استاد بو.
وی افزود: علامه برای خودشان به گونه ای برنامه ریزی کردند که تمام لحظاتشان به معرفت النفس و معرفت الرب گذشت. من هر موقع که به خدمتشان می رسیدم، یا قلم در دستشان بود و می نوشتند، یا قلم را در پشت گوششان گذاشته بودند و استراحت می کردند تا آماده برای نوشتن باشند. هیچ موقع از قلم و نوشتن جدا نبودند.
این استاد حوزه علمیه قم اضافه نمود: این آثار زیاد، که به بیش از ۱۹۰ اثر می رسد، آسان به دست نمی آید. به تعبیر مقام معظم رهبری، ایشان روحانی دانشمند و ذو فنون و از جمله چهره های نادر و فاخری بود که نمونه های معنوی از آنان در هر دوره چشم و دل آشنایان را می نوازد.
وی افزود: علامه واقعا نادر دوران و فاخر جهان بود. ایشان چون دلش به حقیقت رسیده بود، دل دیگران را به حقیقت می رساند. ایشان توأما دانش و معرفت و عقل و دل را با هم همراه کرد. شاید برخی اهل دانش باشند، اما اهل معرفت نباشند، اهل تعقل باشند، اما اهل دل نباشند.
استاد عباسی خراسانی تأکید کرد: بنویسید که حضرت علامه حسن زاده آملی انسانی بود دانشمند، انسانی بود عارف، انسانی بود عاقل، انسانی بود اهل دل. این دفتر دل، که کتاب اشعار ایشان است، از این مطلب حکایت دارد. الهی نامه ایشان بهترین گواه این مطلب است که ایشان جمع کرده اند بین دانش و بینش و عقل و تعقل و معرفت. در اینجا است که این انسان مورد بهره مندی و استفاده دیگران می شود.
وی اضافه نمود: علامه رحمت الله علیه بارها می فرمودند: اگر انسان به خودش نرسید، به خردلی هم نمی ارزد؛ وقتی به خودش رسید می تواند بگوید «من به زندگی دنیوی هم ارزش قائل شدم» ایشان ارزش زندگی دنیایی را به همین می دانستند که انسان به معرفت نفس برسد.
این مفسر قرآن کریم افزود: علامه رحمت الله علیه بارها می فرمودند «کسی که گوهر ذات خودش را تباه کرده، چه بهره ای از این دنیا برده است!» از این دنیا کسی بهره برده است که بتواند ان شاء الله تبارک و تعالی به حقایق عالم برسد.
وی افزود: حضرت علامه رضوان الله تعالی علیه بارها در درسشان می فرمودند: «آن کسی که انسان کامل است، مبین حقایق اشیاء است. «أرنی الأشیاء کما هی» و در واقع عالم حقیقی جز اسماء الله چیز دیگر ندارد و جز اینکه «کل شیء احصیناه فی إمام مبین»
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: اگر قرار باشد در یک کلمه بگویم حضرت استاد چه بود، عرض می کنم حضرت استاد، مبیّن «و علّم آدم الأسماء کلها» بود. خطاب محمدی صلی الله علیه و آله و سلم را بحمدالله به خوبی فهمیده اند و خوب خود را شناختند و تفکر فرموده اند و آثارشان و نوشته هایشان و منشآتشان، به تعبیر مقام معظم رهبری منبع پرفیضی برای همه کسانی است که می خواهند در مسائل علمی تحقیق بکنند؛ هم بوده و هم خواهد بود.
وی افزود: ایشان ذو فنون و جامع علم و عمل هستند؛ در طریق علمشان اهل استقامت بودند؛ اهل احترام به اساتید بودند؛ «احترام به اساتید» یکی از چیزهایی است که به انسان خیر می دهد.
سعدیا مرده در این راه به جایی نرسی
مزد اگر می طلبی، طاعت استادببر
ایشان واقعا مطیع اساتیدشان بودند؛ به گونه ای که حتی خم می شدند و پای اساتیدشان را می بوسیدند.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: علامه حسن زاده آملی رضوان الله تعالی علیه اهل برنامه بودند؛ انسان بی برنامه، انسانِ حرف است. گاهی وقت ها برنامه هایی که برای خودشان تنظیم کرده بودند را محبت می کردند و به من نشان می دادند و من می دیدم؛ برنامه های منظم؛ برای درس و بحث ها، برای سیر و سلوک، برای شب، برای سحر.
وی اضافه نمود: علامه اهل اخلاص و تعبد بودند؛ به تعبیر مقام معظم رهبری، سالکی بود که جز خدا چیز دیگر را ندید. خیلی چیز مهمی است که سلوک انسان در مسیر حضرت حق باشد.
این شاگرد برجسته حضرت علامه در ادامه بیان کرد: سالک الی الله در این مسیر، مرید بازی نمی کند؛ نفس پروری نمی کند؛ نفس شناسی دارد، معرفت نفس دارد، اما مرید پروری ندارد؛ به ظواهر کاری ندارد؛ علامه حسن زاده آملی شناسنامه علمی و عملی شان، علم و معرفت و عرفان و ادب و اخلاص و ایمان بود.
وی افزود: در فرصتی تشریح خواهم کرد کتاب های ادعیه ای که ایشان در دسترس خودشان قرار می دادند؛ در جاهایی که علامت گذاشته بودند که زیاد می خواندند؛ این امر، دلیل بر آن است که این انسان، برای آخرت خودش هم برنامه ریزی کرده است.
استاد عباسی خاطرنشان کرد: علامه رضوان الله علیه بارها فرمودند: «هر که سحر ندارد، ز خود خبر ندارد» شاید بیش از صدها مرتبه در درس و بحث ها این جمله را از ایشان شنیده باشم. اگر می خواهیم از خودمان خبردار بشویم، اهل سحر باشیم. «و الذین هم بالاسحار یستغفرون»
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: حضرت علامه رضوان الله تعالی علیه را باید با کتاب «عیون» و «هزار و یک کلمه» و «هزار و یک نکته» و «الهی نامه» بشناسیم. هر فرازی از الهی نامه معرفی ایشان است، در یک حقیقت دلنوشته ای و در یک حقیقت دعایی.
وی افزود: علامه می فرمودند ما باید بکوشیم که آیینه تمام نمای آیات الهی بشویم. که «المؤمن مرآت المؤمن». علم عرض نیست؛ علم چیزی است که به عنوان یک جوهر و حقیقت مطرح می شود؛ جوهره وجود انسان می شود.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: ایشان بارها می فرمودند: «آنهایی به جایی می رسند که مواظب و مراقب صادرات و واردات نفسشان باشند.» واردات ما از طریق چشم و گوش ما است؛ نباید هر چیزی را بشنویم و هر چیزی را ببینیم و هر چه را بخوریم. صادرات نفس ما معارفی است که بعد از شناخت ما به وجود می آید.
وی اضافه نمود: حضرت استادمان قدس الله نفسه الزکیه در کمالات نفسانی شان بسیار کوشیدند و به تعبیری «حسن زاده» و پسندیده شدند. در الهی نامه ام عرض کردم «احسن زاده» شدند.
این شاگرد علامه در ادامه بیان کرد: اگر می خواهند روش و سیره ایشان را ادامه بدهند، باید بدانند که ایشان انس با قرآن و ادعیه داشتند؛ سیر و سلوکشان توحیدی بود؛ جامع علم و عملی بود که در کنار قرآن و دعا زانو زده بود. طبق نظریه خودشان که «برهان و عرفان و قرآن» یکی است؛ ایشان این سه را با هم دیگر جمع داشت و حالات عجیبی پیدا کرده بود.
وی افزود: حضرت علامه رضوان الله تعالی علیه سه انس داشتند؛ انس با خدا، انس با خودشان، انس با دیگران؛ انس با خدا، جنبه عبودیت و معرفت ایشان بود؛ انس با خودشان، بیان معرفت نفس و حالات ایشان بود، انس با دیگران، بیان تخلق و اخلاقیات ایشان بود؛ که این تشییع جنازه با شکوه و با عظمت و توجه جهان به شخصیت ایشان برای همین بود که ایشان اهل تخلق بود و دیگران را می خواست به اخلاقیات و خلق حسن برساند. «ان احسن الحسن الخلق الحسن»
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: علامه رضوان الله تعالی علیه تعین این کلام امام حسن عسگری علیه السلام بود که فرمود: «ان احسن الحسن الخلق الحسن» واقعا ایشان به «خلق حسن» رسیدند و «حسن» شدند و «احسن زاده» شدند.
وی اضافه نمود: علامه فرمودند: «الهی حسن را حسین کن و حسین را حسن؛ و حسن را به عشق حسین بمیران» حسین مظهر تعین اسماء الهی است؛ ایشان از خدا خواستند که «حسین» بشوند و «حسین» دو مرتبه به «حسن» برسد و این حُسن و خوبی ادامه یابد و ما عرض می کنیم که «عاش سعیدا و مات سعیدا» ایشان اینگونه با حالت حُسن دار دنیا را به عالم آخرت متصل کردند و عوالم طولی را در طول یکدیگر پیمودند و به خوبی پیمودند.
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: ان شاء الله تبارک و تعالی «فی مقعد صدق عند ملیک مقتر» نصیبشان بشود، اللهم ارفع درجته، ان شاء الله در آنجا هم برای همه مردم ایران و مردم جهان برای انسان دعاگوی ما باشند؛ برای اینکه ایران ما از بلایا محفوظ باشد.
وی افزود: مرکز صدق معرفت جهانی، ایران شده است؛ به تعبیر امام راحل مملکت ما مملکت امام زمان است؛ این مملکت امام زمان نیاز دارد که بزرگانی همچون ایشان برای مملکت دعا کنند.
