استاد هادی عباسی خراسانی از اساتید بزرگوار حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی نشست دوره ای اساتید به بیان تفسیر سوره مبارکه حمد پرداخت. این مفسر قرآن کریم در این قسمت از گفتگو به بیان تبیین آیه بسم الله الرحمن الرحیم پرداخت.
﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾
﴿الحمد لله رب العالمین﴾
۱- عظمت سوره حمد
۱٫۱- تبیین سوره حمد به کلمه خیر
استاد هادی عباسی خراسانی در ابتدای گفتگو خاطرنشان کرد: در عظمت سوره مبارکه حمد در احادیث فریقین در صحاح سته و مجامع امامیه، از نبی معظم صلی علیه و آله و سلم و باقی اهل بیت علیهم السلام، احادیث گوناگونی آمده است.
وی افزود: در نورالثقلین آمده است: تعبیر سوره مبارکه حمد به عنوان کلمه «خیر» آمده است. «خیر» که در زبان بزرگان بهترین دعا است. «اللهم اجعل عواقب امورنا خیرا.»؛ «فلیستکثر احدکم من هذا الخیر المعرض لکم فإنه غنيمة فلا تذهبن أوانه، فتبقى في قلوبكم الحسرة» (بحار الأنوار – ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسي، ج ۸۹، ص ۲۴۵٫)
۱٫۲- لزوم حشر با سوره حمد
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: چقدر عجیب است. علت رو آوردن به این خیر هم بیان شده است. اکثار داشته باشید از این خیری که به شما عرضه شده است. این حمد غنیمت است. زمانش نگذرد که در دل شما حسرت بماند که چرا با این سوره حشر و نشر نداشتید.
وی اضافه نمود: سعی کنید با قرآن و مخصوصا سوره حمد که سوره خیر است، حشر و نشر داشته باشید. سوره حمد، «الخیر» است. می توانیم بگوییم الف و لام اطلاق است و کل خیر را شامل می شود.
۱٫۳- ثواب قرائت سوره حمد
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: در یک روایت دیگر که مرحوم صاحب مجمع البیان و دیگران نقل می کنند: هر مسلمان که این سوره را بخواند، اجرش برابر با دو ثلث قرآن است و گویا «تصدّق علی کل مؤمن و مؤمنة». جامع حکمت علمی و عملی است.
۲- تفسیر آیه بسم الله الرحمن الرحیم
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: بحمد الله در کریمه «بسم الله الرحمن الرحیم»، به عنوان اولین آیه بودیم.
۲٫۱- اختصاص آیه بسم الله الرحمن الرحیم در هر سوره
وی افزود: در نظر تفسیری خود به این رسیدیم که آیه شریفه «بسم الله الرحمن الرحیم» جزو سوره است. این طور نیست که یک مرتبه نازل شده است و در سوره نمل و در صدر سوره ها گذاشته شود. بیشترین نزول از آن، این آیه است و ۱۱۵ مرتبه شأن نزول دارد. با توجه به این مقدار شأن نزول، بسم الله الرحمن الرحیم در هر سوره خاص به همان سوره است.
۲٫۱٫۱- دلیل برای استقلالیت آیه بسم الله الرحمن الرحیم
دلیل اول:
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: چند دلیل بر این داریم. دلیل نخست، لزوم قرائت بسم الله در صورت تغییر سوره در نماز است. همه فقها گفته اند که بسم الله حتما باید در نماز خوانده شود و اگر سوره را خواست تغییر دهد، باید بسم الله را تکرار کند. این یعنی تعدد معنوی این سوره.
دلیل دوم:
این استاد حوزه علمیه قم افزود: در سوره های عزائم برای خانمی که عذر دارد، قطعا بسم الله جزو سوره است و نباید خوانده شود. این یعنی آیه «بسم الله» لفظ واحد است؛ ولی معنا متعدد است. نه به تعدد معنا و وضع لفظ چنان که ادیب می‌گوید بلکه مشترک لفظی نزد حکیم. مشترک لفظی خود مشترک لفظی بین ادیب و نزد حکیم و مفسر است.
وی اضافه نمود: مشترک لفظی در برابر مشترک معنوی است. مشترک معنوی معنا واحد و لفظ واحد بود. مشترک لفظی لفظ واحد ولی معنا متعدد بود؛ مانند عین که ۷۰ معنا دارد. این معنا برای هر لفظ وضع جداگانه دارد.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: این نزد ادیب و اصولی است. قطعا چیزی که اشتراک لفظی داشته باشد بعید نیست دارای تعدد حقیقت هم خواهد بود. این اشتراک لفظی است.
وی در ادامه بیان کرد: اشتراک لفظی در اینجا این است که لفظ یک جامع انتزاعی دارد. با توجه به موارد تعدد دارد چه وضع جداگانه داشته باشد و چه نداشته باشد. ما به وضع توجه نداریم. بسم الله الرحمن الرحیم یک معنا بیشتر ندارد؛ ولی این معنا با توجه به موارد معانی است. این اشتراک لفظی نزد حکیم است که لفظ واحد است ولی معانی متعدد است. حضرت امام بر این اشتراک لفظی اصرار دارند.
این استاد درس خارج حوزه افزود: اشتراک لفظی حکیم تابع برهان و استدلال است. به این مطلب اصرار داریم و رساله ای داریم به ریزه خواری خان بزرگان که عرفان، برهان و قرآن از یکدیگر جدایی ندارند. این معنای اشتراک لفظی در اینجا است.
۲٫۲- سوره حمد مفسر آیه بسم الله الرحن الرحیم
صاحب بیش از ۱۰۰ اثر قیّم خاطرنشان کرد: در سوره حمد، بسم الله الرحمن الرحیم که آغاز حمد است، خودش مفسر اولین آیه بسم الله در قرآن است. این جایگاه خاصی است. این به لحاظ علمی و به لحاظ عملی چه نتیجه ای دارد؟
وی افزود: قرآن باید در درون پیاده شود تا خیریت قرآن و اسوه بودن آن مشخص شود. هر بسم الله الرحمن الرحیم از هر شخصی در هر زمان در هر مرتبه ای برای هر کاری، این آیه شریفه، خاصِّ به همان مرحله است و لا غیر. بنابراین به عنوان یک قاعده امر داریم. «کل امر ذی بال لم یبدء ببسم الله الرحمن الرحیم فهو ابتر» (بحار الأنوار – ط دارالاحیاء التراث، العلامة المجلسي، ج ۱۰۷، ص ۱۰۷). لازم است بین ما و کارمان ارتباط برقرار شود.
۲٫۳- آیه بسم الله سیر و سلوک علمی و عملی
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: آیه شریفه بسم الله آیه سیر و سلوک علمی و عملی است. عملا به این است که از این آیه عقب نیفتیم و نهادینه در حالاتمان کنیم. می توانیم بگوییم بسم الله الرحمن الرحیم منشأ همه افعالی است که از انسان، اولیای الهی و حتی از حضرت حق است. کد صدور افعال از فاعل است و نقطه ربط فعل به فاعل است.
۲٫۴- آیه بسم الله الرحمن الرحیم مظهر تعینی افعال
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: بسم الله الرحمن الرحیم مظهر تشخصی و تعینی افعال است که ﴿اذا اراد الله شیئا یقول له کن فیکون» (یس/ سوره ۳۶، آیه ۸۲٫)
۲٫۵- حکایت جالب در مورد آیه بسم الله الرحمن الرحیم
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: سید مرتضی در بغداد درس داشتند. استحباب دارد که در تعلیم و تعلم انسان مراقب درس و حضور در آن باشد. ارتباط روح با روح مهم است. فضای مجازی هزاران حقیقی شود ارتباط نفسانی و عقلانی که بین دو روح باشد و سینه به سینه منتقل شود وجود ندارد. ان شاء الله محدودیت‌ها با رفع این بیماری رفع شود.
شاگرد ایشان برخی روزها دیر می آمد، چون جسر بغداد پهن نمی شد. عذرخواهی کرد از سید که دیر رسیدن برای آن است. چقدر مواظب بودند. مرحوم سید در جیبش دست کرد و بسته کوچکی به این شاگرد داد؛ گفت فردا اگر پل پهن بود از پل بیا، اگر نه از روی آب بیا.
مزد اگر می طلبی طاعت استاد ببر
پل نبود و پا را روی آب گذاشت و آمد. گاهی سیر و سلوک عملی منشأ سیر و سلوک علمی ما است. به نظر ما بسم الله چنین اتحادی دارد. ربط به بای بسم الله همین است.
روزی گفت ببینم چه نوشته. دید نوشته: قال الله تبارک و تعالی: «بسم الله الرحمن الرحیم»
۲٫۶- نقش بسم الله الرحمن الرحیم در نظام وجود
این استاد برجسته درس خارج حوزه در ادامه بیان کرد: بسم الله همه کاره در نظام وجود است. با کمال صراحت می گویم که ان شاء الله لمس کنیم قرآن محسوسی است که ما را به معقول می رساند و معقولی که به محسوس می رساند. «اقراء و ارق». (ميزان الحكمة، المحمدي الري شهري، الشيخ محمد، ج ۳، ص ۲۵۲۱٫)
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: حضرت امیر علیه السلام محسوس میان معقول است. بسم الله هم همین است و بای بسم الله. همه موجودات از بسم الله الرحمن الرحیم ظاهر شده است. چون قرآن با این آیه شروع شده است.
۲٫۷- جایگاه بسم الله الرحمن الرحیم در قرآن کریم
این مفسر قرآن کریم اضافه نمود: بسم الله یک جایگاهش آغاز سوره مبارکه حمد است. مثل شکل مخروط است که رأسی دارد و قاعده ای. رأس و مخروط خصوصیات ریاضی اش یکی است. بسم الله در رأس مخروط سوره حمد است و آیات بعدی همه تفسیر بسم الله است.
وی افزود: چون جملة واحدة است و اول آیه است و اول قرآن باء آمد و آخرش سین است من الجنة و الناس یعنی در همه سیر و سلوک عملی برای ما بس است. قرآن ناطق و صامت هر دو مراد است.
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: بسم الله الرحمن الرحیم هرچه بیاید بعد آن حتی بسم الله در سوره بقره تا سوره ناس همه مجموعه همانند قاعده یک مخروط هستند. بیان کننده رأس است. حکم اساس و سرمایه را دارد. اگر بدون بسم الله وارد تفسیر شویم ابتر است. این قاعده کلی است.
۲٫۸- تفاوت بسم الله افراد با یکدیگر
این استاد حوزه علمیه قم در ادامه بیان کرد: افراد هم بسم الله آنها با دیگران متفاوت است. چون قاری با بسم الله در هر مرحله از هر نسبتی متفاوت است. فردیة کل شیء بحسبه. قرائة کل فرد ببسم الله الرحمن الرحیم بحسبه.
۲٫۹- لزوم همراهی تفسیر عملی قرآن کریم با تفسیر علمی آن
وی افزود: اینجا باید از سیر علمی بیرون بیاییم و به سیر عملی بیاییم. یکی از آداب تفسیر قرآن تفسیر عملی می دانیم. کتابخانه‌های تفسیر را زیر و رو کنند، ولی سیر عملی نداشته باشند، نمی توانند مفسر شوند. اهل بیت (علیهم السلام) با اسم قرآن و مسمای آن سر و کار داشتند. اسم مسمی است نه اینکه اسم باشد. همه الفاظ حالت پیش نیاز دارد. من تقاضا می کنم از همین امروز کریمه بسم الله الرحمن الرحیم را به عنوان مکررترین آیه شریفه قرآن که ۱۱۵ مرتبه نازل شده و ۱۱۴ بار دیده می‌شود تکرار کنیم. آغاز تمام کتاب های آسمانی هست. غیر محرف را در این آغاز دارید.
۲٫۱۰- ارتباط اسم اعظم الهی با آیه بسم الله الرحمن الرحیم
استاد هادی عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: نزدیک ترین اسم به اسم اعظم الهی، آیه بسم الله الرحمن الرحیم است. قرآن کتاب اسماء است. به اسم اعظم و بحثش می رسیم. چطور سفیدی به مردمک چشم نزدیک است، بر اساس روایت، نسبت این آیه به اسم اعظم است. برای همین باید این آیه را نهادینه کنیم.
۲٫۱۱- نکاتی پیرامون معنای حروف و حرکات آن، در آیه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم
۲٫۱۱٫۱- معنای حرف باء در آیه بسم الله الرحمن الرحیم
این مفسر قرآن کریم در ادامه بیان کرد: با توجه به اینکه بسم الله الرحمن الرحیم هر فردی و هر کاری خاص به خودش است، می توان این حرف را زد که هذا معنا ارتباط بای بسم الله حرف جر. بای بسم الله نماد ارتباطی همه موجودات به حضرت حق است. از هر طرف که حساب کنی به عنوان حرف الف است و بعد ب.
نیست بر لوح دلم جز الف قامت یار
چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم (حافظ)
۲٫۱۱٫۲- خضوع موجودات دلیل مکسور بودن حرف با در آیه بسم الله الرحمن الرحیم
استاد عباسی خراسانی خاطرنشان کرد: الف آغاز گر است و باء ادامه می دهد. باء و حرف ارتباط در ادبیات گاهی مفتوح است و گاهی مکسور است، مانند بای اینجا. مکسور بودن دلیل خضوع همه موجودات در برابر آیات الهی است. این ارتباط تکوینی بین آیات تکوینی و آیات تدوینی یک نقطه و ارتباط حقیقی است. آیات تدوینی یعنی قرآن «الحمد لله الذی هدانا لهذا و ما کنا لنهتدی لولا ان هدانا الله» (اعراف/ سوره ۷، آیه ۴۳٫) این با آیات تکوینی در ارتباط هستند.
۲٫۱۱٫۳- تفاوت مراتب آیه بسم الله الرحمن الرحیم برای افراد و تعیین متعلق آن
این استاد درس خارج حوزه در ادامه بیان کرد: ملاصقت، ابتدا یا بای دیگری است، فرع است. باء علامت ارتباط است. از مراتب آیه شریفه برای برخی استعانت است برای برخی مصاحبت و برای برخی ابتدا. اینکه متعلقش چه است متعلق حالت نیازمندی شخص است. بگرد و پیدا کن. ولی هم نیاز به باء دارد. نبی هم باید بگوید «سبح بسم ربک الاعلی». (اعلی/ سوره ۸۷، آیه ۱٫)
۲٫۱۲- تشابه کلمه نفس با بسم الله الرحمن الرحیم
وی افزود: هر کسی هم مهمان سفره نفس خویش است. جالب اینکه کلمه نفس مانند کلمه بسم الله الرحمن الرحیم نفس نباتی و حیوانی واحد است؛ ولی حقایقی متعدد دارد. سعی کنید حمد را دریابید که خیر مطلق است. در عبری و عربی، بسم یکی می شود.
